obraz6

134 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

łagodzące utratę wzajemnego kontaktu w przestrzeni i czasie - może być doświadczany jako zagrożenie związku. W podobny sposób organizacje określa się poprzez członkostwo, a ich trwałość zależy od obecności poszczególnych osób. Problemy związków i organizacji zbadał Sigman (1991), pokazując, jak są rozwiązywane za pomocą środków komunikacji służących utrzymaniu łączności w przestrzeni i czasie (zob. również Knuf 1989-1990, na temat komunikacji rytualnej i zarządzania łącznością w organizacjach).

Sigman (1991) daje przykłady komunikacji w związkach i organizacjach, która służy ukazaniu i zasygnalizowaniu kontynuacji związku w okresie rozłąki, i to w większym stopniu niż podawana przez nią informacja bieżąca. Gdy pary przygotowują się do rozłąki na cały dzień pracy, rozmawiają o tym, co będą robić, gdy będą osobno, gdy wrócą, a także, czym zajmą się następnie. Często się zdarza, że co dzień powtarza się to samo: „Cześć kochanie, miłego dnia. Zobaczymy się o pół do szóstej”. Kiedy na powrót się spotykają, rozmawiają o tym, gdzie byli i co robili. Okresy dłuższej rozłąki, takie jak podróż, określane bywają przez formy komunikacji odpowiednie do długości rozłąki, a mianowicie: rozmowy telefoniczne, słowa - „Tęsknię za tobą, kocham cię”, wysyłanie kartek pocztowych, kupowanie pamiątek.

Owe proste formy powitania i pożegnania to przykłady komunikacji rytualnej, które odpowiadają elementowi ładu (stosunku) społecznego nie tylko dlatego, że są jego ekspresją, lecz dlatego, że są jego spełnieniem. To samo można dostrzec w przypadkach bardziej złożonych. Rodziny tworzą rozmaite formy rytualne dla wyrażenia więzi oraz dla ochrony przed zagrożeniami czasu i geografii (np. Bossard, Boli 1950; Haines 1988; Reiss 1981; Rosenthal, Marshall 1988; Wolin, Bennett 1984). Świętowanie Bożego Narodzenia organizuje się w wielu krajach według ukrytych reguł, które określają porządek rytualny (Miller 1993). Caplow i współpracownicy (Caplow 1984; Caplow, Bahr, Chadwick, Hill, Williamson 1983, s. 224-243) wykazali, że w Stanach Zjednoczonych wybory dotyczące takiego zachowania, jak: kupienie lub nie choinki, prawdziwej lub sztucznej, dużej lub małej, wysłanie lub nie kartki i do kogo, wzajemne kupowanie prezentów, jakiej wartości, jakie prezenty muszą być zapakowane, a w odniesieniu do jakich osób nie musi się tego robić, kto komu daje w prezencie pieniądze, kto udaje się do czyjego domu i jak daleko, kto przygotowuje wieczerzę i co się podaje - wszystkie te poczynania, składające się na świętowanie Bożego Narodzenia w Stanach Zjednoczonych, są wysoce uwzoro-wane, jakby rządziły nimi znane powszechnie reguły, choć prawdopodobnie nieliczni potrafiliby je sformułować. Co ciekawsze, zasady te nakładają się na strukturę pokrewieństwa i stosunków społecznych, dlatego istotne dla tych różnych decyzji jest to, kto ma dzieci i ile, w jakim są wieku, kto się z kim przyjaźnił i jak długo, czy związek ma charakter romansu itd. Oprócz tego, że dawanie prezentów, kupowanie choinki, przygotowywanie wieczerzy, podróżowanie itd. to konkretne działania, w warstwie formalnej są one również rytualnymi formami komunikacji, służącymi wyrażeniu więzi rodzinnej czy przyjaźni.

Życie codzienne jest przynajmniej na tyle złożone, na ile zamieniamy jedną rolę społeczną na inną, jedną organizację na inną, jedno miejsce zamieszkania na inne. Rytuał stanowi skuteczny środek, służący ludziom do tworzenia zwykłego porządku ze złożonej różnorodności codziennego życia społecznego. Wbrew naszemu doświadczeniu, analiza pokazuje, że nie ma jednolitej osobowości; każdy jest amalgamatem częściowych, niedookreślonych, zachodzących na siebie, sprzecznych ze sobą, równoczesnych i odrębnych ról. Nie istnieje jednolita rzeczywistość społeczna; sytuacje składają się z mieszaniny obowiązków, pragnień, wiedzy, powiązań, ograniczeń, środków i przedstawień. W dowolnie wybranym momencie ktoś może być miły, sympatyczny, stanowczy, do pewnego stopnia uprzejmy, niedostępny dla innych, przyjacielski i profesjonalny; wraz z wyborem kilku słów, zmianą kierunku rozmowy, cały układ zmienia się jak w kalejdoskopie w zupełnie nowy, choć w równym stopniu ustrukturowany wzór. Wielkość dzieła Goff-mana polega na wskazaniu środków, z których pomocą radzimy sobie z tym nieładem, z których pomocą odsłaniamy te nawarstwienia i uzyskujemy bardziej lub mniej jednolite doświadczenie rzeczywistości. Środki te mają charakter rytualny.

Goffman nawiązał wprost do rytuału jedynie w niektórych pracach, zwłaszcza tych wcześniejszych (zwł. 1967,1981a; zob. również 1963a, 1963b, 1971). Collins (1986, 1988b) twierdzi wszakże przekonująco, że istnieje teoretyczna ciągłość tego zagadnienia w całości jego dzieła (zob. również Drew, Wooton 1988; Giddens 1988; Strong 1988). Późniejsze prace Goffmana (np. 1974, 1981, 1983a, 1983b) dostarczają bardziej wyrafinowanych wersji wielu jego wcześniejszych pomysłów, choć czasem potraktowane są w odmiennym ujęciu terminologicznym.

W swych wczesnych pracach Goffman ukazuje ludzi jako aktorów, których sytuacja zmusza do rozwijania w konkretny sposób określonych kierunków interakcji oraz do podtrzymywania - poprzez te poczynania - własnej i cudzej fasady - własnych i cudzych pozytywnych wartości społecznych (Goffman 1967, s. 5) (zob. również Brown, Le-vinson 1987). Paradoks polega wszakże na tym, iż w samym wymaganiu bycia kimś zawiera się przyznanie, że jednostka nie jest po prostu lym a tym, że jednostka może być kimś jeszcze innym, że to, kim Jest”, stanowi rodzaj gry. Oczywiście, za chwilę sytuacja może się zmienić