mierzwinski7

198 Andrzej Mierzwiński

czy mówiąc dokładniej ograniczania ich przebiegu do określonych tylko obszarów, choć jest oczywiste, iż musimy liczyć się z istnieniem skupisk osadniczych intensywniej uczestniczących w wymianie dalekosiężnej, a zwłaszcza tych, które leżały na przedpolu przejść wiodących na Śląsk z południa i wyznaczały zarazem najkrótsze połączenia z Wielkopolską. Uprzywilejowanie pewnych rejonów Śląska na drodze południe— północ najlepiej można prześledzić obserwując rozmieszczenie tzw. importów, czyli przedmiotów o stwierdzonej proweniencji (Łuka 1959, mapa; Gedl 1973, ryc. 17; Buck 1979, s. 79; Domańska, Gołubkow 1979, s. 37, 58, 62; Gediga 1979, mapa). Również o nich nie można twierdzić, iż koncentrują się wyłącznie czy choćby w sposób szczególny w rejonie grodów. Najlepiej zauważalne jest to zjawisko na obszarze Śląska środkowego (stąd znana jest największa liczba tych przedmiotów), który tradycyjnie już traktowany jest jako ważna strefa w przebiegu dalekosiężnych szlaków handlowych. Na tym obszarze eksponowana jest w związku ze szlakami rola grodów ze ślężańskiego skupiska osadniczego (Bukowski 1971, s. 162; Gediga 1976, s. 1%; 198 lb. s. 394).

Wydaje się, iż na południowym obrzeżu tego skupiska osadniczego z główną „trasą” szlaku handlowego z Czech mógł być powiązany gród z Niemczy, usytuowany nad Ślęzą, która płynie w tym miejscu wschodnim skrajem obniżenia (szerokiego na 1-2,5 km), rozdzielającego wyniesienia Wzgórz Niemczańskich. Jednakże nie ma przynajmniej na razie przesłanek do przypisywania temu obiektowi pozycji monopolistycznej czy choćby wyróżniającej się w dziedzinie handlu dalekosiężnego. Musimy też pamiętać, iż poczynając od Obniżenia Ząbkowickiego istniała możliwość wyboru również innych „dróg” wiodących ku północy, tzn. poprzez obniżenia, którymi płyną Mała Ślęza i Oława. Sugeruje to rozmieszczenie punktów osadniczych, znacznie tam liczniejszych aniżeli w wąskim obniżeniu niemczańskim. Na możliwość takiego kierunku wskazuje również układ punktów osadniczych w Obniżeniu Ząbkowickim i na oddzielającej je od doliny Oławy Wysoczyźnie Ziębickiej. Lokalne „odnogi” szlaku, który wiódłby przez Bramę Kłodzką, mogły prowadzić z Obniżenia Ząbkowickiego także na wschód i zachód. W związku z możliwością wykorzystywania różnych przejść przez Wzgórza Niemczańsko--Strzelińskie rysuje się problem roli grodów witostowickich w handlu dalekosiężnym. Jak na razie pozostaje nam jedynie ocena ich znaczenia na podstawie usytuowania. Otóż leżą one z dala od doliny Oławy, zagubione wśród lasów i skalnych wzniesień, które uniemożliwiają zarówno ich zauważenie, jak też dostęp. do nich. Niemożliwe jest również prowadzenie szerszej obserwacji z tych obiektów.

Na północnym czy raczej północno-zachodnim krańcu tego skupiska osadniczego leżą dwa grody z Wroclawia-Osobowic, usytuowane w głębi najszerszego na Śląsku środkowym odcinka doliny Odry. Charakter odkrytych tam materiałów zabytkowych oraz obiektów nieruchomych nie wskazuje ani na ich szczególne znaczenie jako ośrodków wymiany handlowej, ani centrów produkcyjnych. Uzyskano jedynie potwierdzenie stałego zamieszkiwania tych osiedli i zajmowanie się gospodarką żywieniową (Gediga 1976). Wracając do kwestii ewentualnej, ważnej przeprawy przez Odrę na wysokości grodów osobowickich należy zauważyć, iż o wiele korzystniejsze warunki przeprawy przez dolinę Odry istniały na wysokości ujściowego odcinka Oławy, gdzie też stwierdzamy śmiałe przechodzenie osadnictwa z wczesnej epoki żelaza (HaC-D) na Równinę Oleśnicką. Rozmieszczenie importów w skupisku ślężańskim potwierdza to przypuszczenie, gdyż nieprzekraczalną dla nich granicę na zachodzie tworzy, jak na razie, bieg Ślęzy (ryc. I)⁸. Analizując rozkład tych przedmiotów na całym Śląsku środkowym na tle fizjografii i skupisk osadniczych można dojść do wniosku, iż jeszcze w strefie przedgórskiej skupiska ślężańskiego następowałoby rozgałęzienie szlaku wiodącego przez Bramę Kłodzką na dwie podstawowe „odnogi”. Jedna skręcałaby ku zachodowi i obchodząc Masyw Ślęży przekraczałaby rozwidlenie Bystrzycy oraz Strzegomki. Stąd kierowałaby się gęsto zasiedlonym i dogodnym korytarzem komunikacyjnym pasa pojeziernego, ograniczonego na południu strefą przedgórską Sudetów, na północy zaś lasami piaszczystej Wysoczyzny Średzkiej. Na szczególne znaczenie społeczności zamieszkujących obszar pojezierny w wymianie handlowej mogą wskazywać też liczne ślady produkcji metalurgicznej (Bukowski 1982a; Gediga 1982b; Mierzwiński 1986, s. 103), opartej być może w dużym stopniu na eksploatacji złóż mie-dzionośnych z dorzecza Skorej (Bukowski 1982b, s. 28-29; Gedl 1986a). Dalej ta „odnoga” wiodłaby ku ujściom Kaczawy i Cichej Wody. Tam następowałoby jej rozgałęzienie, uwarunkowane sytuacją osadniczą i fizjograficzną, na „trasę” biegnącą przez Wysoczyznę Lubińską ku pradolinie głogowskiej oraz równoległą do niej, która przekraczała kolano Odry. Druga z tych „tras” kierowałaby się ku północy zachodnim skrajem trzebnickiego skupiska osadniczego, omijając jednakże od wschodu ścinawski przełom Odry wraz z bagnistym Obniżeniem Wołowa, w którego strefie usytuowany jest gród z Kretowic, woj. Wrocław. Stąd ta prawobrzeżna „trasa” przechodziłaby na Wysoczyznę Górowską i dalej już od Wielkopolski (na Wysoczyznę Leszczyńską).

Natomiast druga „odnoga” szlaku wiodącego przez Bramę Kłodzką przecinałaby z południa na północ wschodnią część skupiska ślężańskiego i prze-

* Taki zachodni zasięg występowania importów w ślężańskim skupisku osadniczym sugeruje większe znaczenie przejścia obniżeniem wzdłuż górnego biegu Oławy. W tym miejscu należy wspomnieć o propozycji M. Gedla. Uważa on mianowicie, iż napływ importów wschodnio-halsztackich na Śląsk środkowy następował przede wszystkim przez Bramę Morawską, za pośrednictwem głubczyckiego skupiska osadniczego (Gedl 1973. s. 76). W takim przypadku najkrótsza i najdogodniejsza ..trasa" wiodłaby poprzez niewielkie ugrupowanie osadnicze znad środkowej Nysy Kłodzkiej i dalej ku Wysoczyżnie Ziębickiej. a stamtąd obniżeniem wzdłuż Oławy. Zatem na przedpolu Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich (w Obniżeniu Ząbkowickim i na Wysoczyżnie Ziębickiej) mogło następować połączenie kłodzkiej i morawskiej ..odnogi” południowego szlaku handlowego.