Obrazi3

362 WSPOMAGANIE MOTYWACJI 00 UCZENIA SIE

(Locke, Latham, 1990). Tak jak Piaget, psychologowie zajmujący się poznaniem przyjmują, że motywacja powstaje w trakcie sprawdzania schematów. Kiedy uczeń styka się z doświadczeniami stojącymi w sprzeczności z jego przedwiedzą, a w wypadku nierównowagi konieczna jest akomodacja, jego umiejętność lepszego rozumienia i przewidywania wydarzeń i procesów w przyszłości się doskonalą. Głównym założeniem poznawczej teorii motywacji jest teza, że ludzie chcą aktywnie gromadzić doświadczenia, na podstawie których konstruuje się porządek, pozwaląjący w sposób pewny przewidywać wydarzenia na świecie i lepiej je rozumieć. Potrzeba porządku może również —jak to już wykazaliśmy — sprawiać, że doświadczenia będą asymilowane, chociaż właściwie wymagałyby akomodacji. Proces pozyskiwania wiedzy w myśl teorii poznawczej wcale nie rozwija się według obiektywnych reguł.

Również Leon Festinger wychodził z założenia, że procesy poznawcze podlegają wpływom czynników subiektywnych. W swojej pracy Theorie der kognitiuen Dissonanz (Teoria dysonansu poznawczego) twierdzi on, że ludzie dążą do takiego postrzegania własnych wyobrażeń, przekonań i sposobów zachowań, by te harmonizowały ze sobą. Dysonans poznawczy powstąje, kiedy ludzie posiadają myśli i wyobrażenia, które nie dają się ze sobą pogodzić. Odczuwają oni wówczas silny niepokój (Croyle, Cooper, 1983), który z kolei po-woduje motywację do usunięcia dyskomfortu związanego ze stwierdzonym dysonansem. To samo zjawisko zachodzi wtedy, kiedy ujawniamy formy zachowań sprzeczne z naszymi przekonaniami.

Wyobraźmy sobie, że uczennica zajmuje się przygotowaniami do jutrzejszej pracy klasowej. Tymczasem przyjaciel namawiają do wspólnego pójścia na kort tenisowy. Ona godzi się na to, ale prawdopodobnie przeżywa dysonans poznawczy, gdyż wie, że nie może równocześnie przygotowywać się do klasówki i grać w tenisa. Uczennica rozwiązłe konflikt, decydując, że jest już w wystarczającym stopniu przygotowana do pracy pisemnej i nie potrzebuje dalszych ćwiczeń. Jeżeli jednak później okaże się, że źle napisała klasówkę, dysonans poznawczy może pojawić się ponownie. Decyzji o wystarczającym przygotowaniu nie można pogodzić ze słabą oceną. W celu rozwiązania sprzeczności uczennica ma do dyspozycji wiele możliwości. Może wyciągnąć wniosek, że nie posiada żadnych szczególnych zdolności do rozwiązywania zadań, które pojawiły się na egzaminie. Nie musi jednak wcale kwestionować swoich zdolności — może przecież wmówić sobie, że nauczyciel nieuczciwie wybrał trudne zadania, z którymi nie poradziła sobie „większość, nawet najlepsi”. Dysonans poznawczy można zlikwidować, tłumacząc się złym samopoczuciem w dniu egzaminu albo mówiąc, że w takim stanie trudno było się odpowiednio skoncentrować.

Teoria Festingera była dotychczas wielokrotnie sprawdzana (Tesser, Shaffer, 1990), dlatego trochę dokładniej znamy warunki, w jakich powstaje

dysonans poznawczy. Są one następujące (Cooper, Fazio, 1984): po pierwsze ujawnione zachowanie musi rzeczywiście stać w sprzeczności z własnym nastawieniem i założeniami. W powyższym przykładzie mieliśmy do czynienia z taką sytuacją, kiedy uczennica zdecydowała się na grę w tenisa, chociaż właściwie powinna w tym czasie przygotowywać się do klasówki. Mimo że uznała, iż przygotowywała się już do niej wystarczająco długo, musiała przyjąć do’wiadomości, że nie spełniła wymagań. Po drugie ujawnione zachowanie musi mieć niepożądane, negatywne konsekwencje dla nas lub innych osób. W powyższym przykładzie funkcję tę spełniło niewłaściwe oszacowanie czasu potrzebnego do przygotowania i negatywna ocena z pracy. Po trzecie musi pojawić się poczucie osobistej odpowiedzialności za konsekwencje. Właściwie uczennica mogła przewidzieć, że nie ma czasu na grę w tenisa — to jej zachowanie zaowocowało negatywną oceną podczas pracy klasowej. Po czwarte trzeba rzeczywiście uświadomić sobie dysonans poznawczy i zauważyć u siebie odpowiednie fizjologiczne symptomy niepokoju. Po piąte konieczne jest połączenie niepokoju z własnym zachowaniem. Ponieważ przypadek uczennicy spełnia wszystkie pięć warunków, należy uznać, że doświadczyła ona dysonansu poznawczego.

6.2.4

Społeczno-poznawcze wyjaśnienia motywacji do osiągnięć

Społeczno-poznawcza teoria stanowi rodząj pomostu między behawiory-stycznymi i poznawczymi teoriami wyjaśniającymi motywacje, ponieważ z jednej strony uwzględnia pogląd, że zachowanie pociąga za sobą konsekwencje, z drugiej zaś odwołuje się do twierdzenia, że między innymi oczekiwania człowieka mogą wywierać wpływ na jego zachowanie. Do grona twórców tej teorii należy Julian Rotter (1982), który już w czasach swojej nauki szkolnej zafascynował się pracami przedstawiciela psychologii indywidualnej, Alfreda Adlera (1907; 1927), zwłaszcza zaś jego poglądem, iż własna ocena zdolności człowieka wywiera wpływ na jego wysiłek i osiągnięcia (Rotter, 1982).

Wartości poznawcze z perspektywy społeczno-poznawczej nie są po prostu „[...] rodzajem bezużytecznej gadaniny, która nie ma istotnego wpływu na kontrolę i kształtowanie zachowania" (Brody, 1983). Człowiek wkracza w jakąś sytuację wraz ze swoimi konstruktami poznawczymi, stanowiącymi podstawę jego osobowości. Do tych konstruktów należą między innymi cele, oczekiwania i wartości. Uczymy się ich przez kontakty z innymi ludźmi,