Obrazr8

434 Rudział HU

2.    Obserwacje powinny być prowadzone systematycznie, tj. mieć określony cel i trwać przez dłuższy okres. Dla bliższego poznania dziecka niezbędna jest obserwacja trwająca co najmniej kilka tygodni, a w trudniejszych przypadkach nawet kilka lub kilkanaście miesięcy;

3.    Obserwacje powinny być prowadzone w różnych sytuacjach życiowych, gdyż sposób reagowania jest w dużym stopniu zależny od układu oddziałujących bodźców zewnętrznych. Bliższe poznanie dziecka wymaga obserwowania jego zachowania nic tylko na lekcjach, ale i na przerwach czy też w innych sytuacjach pozalekcyjnych, gdyż umożliwia to uchwycenie nie tylko cech umysłu, ale i cech osobowościowych, np. temperamentalnych;

4.    Przy obserwowaniu dziecka należy zwrócić uwagę na całokształt jego zachowania, tj. na ruchy, czynności, mimikę, objawy fizjologiczne (np. czerwienienie się, bled-nięcie, drżenie rąk) oraz reakcje werbalne (treść i ton wypowiadanych słów);

5.    Obserwacje powinny zawierać opis konkretnych faktów występujących w określonych sytuacjach życiowych;

6.    Obserwacje powinny być prowadzone w sposób dyskretny, aby nie wpływać modyfikująco na zachowanie się dziecka;

7.    Obserwacje powinny być rejestrowane w formie notatek (protokołów obserwacyjnych) w dzienniku obserwacyjnym.

Z innych warunków stawianych poprawnej i rzetelnej obserwacji wymienia się przede wszystkim obiektywizm (trudny do osiągnięcia, gdyż na proces spostrzegania mogą wpływać deformująco poprzednie doświadczenia, przekonania, postawy i emocje oraz złudzenia). Subiektywne sądy czy też emocje mogą więc doprowadzać do wniosków niezgodnych z obiektywnymi faktami.

Obserwacja powinna być też dokładna i szczegółowa oraz zakończona słownym sformułowaniem jej wyników, co wiąże się z umiejętnością sporządzania protokołu z obserwacji lub też wypełnienia arkusza obserwacyjnego. Zarówno arkusz obserwacyjny, jak i protokół powinny być przygotowane przed obserwacją i zawierać wstępne dane o osobie obserwowanej (płeć, wiek), określenie miejsca obserwacji, czas obserwacji (data, godzina rozpoczęcia i zakończenia), cel i plan obserwacji, opis sytuacji, w jakiej znajduje się badana osoba w trakcie obserwacji.

Należy zaznaczyć, że obserwacja obiektywna, systematyczna, celowa, dokładna i szczegółowa jest umiejętnością wyuczoną, dlatego każdy nauczyciel może wyrobić sobie stały nawyk obserwowania swoich wychowanków opanowując przy tym swój warsztat badawczy, tzn. nauczyć się prawidłowo sporządzać protokoły obserwacyjne. Pizy opisie zachowania powinien się posługiwać językiem potocznym, eliminując przy tym określenia „żargonowe” i starając się unikać przymiotników, jako określeń wartościujących, które mogą już być interpretacją, a nie stwierdzeniem obiektywnie istniejącego faktu. Przykłady protokołów oraz schematy zapisu zachowania się badanego dziecka znaleźć można w serii „Materiałów do nauczania psychologii” poświęconej metodom badań psychologicznych. Główną przyczyną błędów często spotykanych w protokołach obserwacji bywa powierzchowność i ogólnikowość obserwacji, brak ujęcia istotnych cech zachowania się dziecka, wyprowadzenie przedwczesnych wniosków, niewłaściwe zastosowanie pojęć psychologicznych oraz brak związku między poznawaniem a oddziaływaniem pedagogicznym.

Interpretacja zachowania dokonywana na podstawie obserwacji nasuwa sporo trudności, aby była trafna winna być oparta na wielokrotnie przeprowadzonych obserwacjach, w różnych sytuacjach i przez dłuższy czas, a oceny zachowania jednostki należy dokonywać porównując je z zachowaniami innych członków grupy (Zawadzki 1970).

Metoda obserwacji pomimo niezaprzeczalnej wartości naukowej nie może być dla nauczyciela podstawą do interpretowania całokształtu zachowania się dziecka, bowiem jest to metoda czasochłonna (zachodzi konieczność przeprowadzenia wielu obserwacji tej samej osoby i oczekiwanie na pojawienie się tych zachowań, które są celem naszej obserwacji) oraz umożliwiająca zbadanie tylko aktualnych (pojawiających się w danej chwili) zachowań na tle sytuacji. Jej stosowanie nie daje nauczycielowi możliwości cofnięcia się wstecz i uchwycenia różnych innych uwarunkowań rozwoju dziecka tkwiących w jego historii życiowej. Dlatego też, w celu wszechstronnego poznania psychiki ucznia oraz jej uwarunkowań konieczne jest zastosowanie innych metod, przede wszystkim metody równie użytecznej i potrzebnej nauczycielowi, jaką jest wywiad. Zaznaczyć przy tym należy, że podstawowym warunkiem postawienia właściwej diagnozy psychologicznej jest zastosowanie kilku metod do badania psychiki wychowanka. Tej zasady musi się oczywiście trzymać nauczyciel, jako twórca częściowej diagnozy osiągnięć rozwojowych ucznia.

■LNauczyciel-wychowawca dysponuje możliwością zastosowania różnych rodzajów obserwacji (Skórny 1978; Babska 1986):

1.    Rodzajem obserwacji stosowanej w przypadku, gdy nie możemy wyraźnie określić jej tematu jest tzw. obserwacja otwarta, polegająca na ustawicznym rejestrowaniu zachowania wychowanków oraz opisie niektórych zależności zachodzących pomiędzy zachowaniem dziecka a aktualnie działającą sytuacją zewnętrzną Obserwacja taka dokonywana jest często podczas pracy dydaktyczno-wychowawczej, a nauczyciel niejako intuicyjnie zwraca uwagę i rejestruje w postaci krótkiego zapisu charakterystyczne zachowania ucznia. Swoje spostrzeżenia umieszcza w postaci krótszych lub dłuższych zapisów w „dzienniczkach obserwacji”, które mogą być podstawą do działania rozpoznawczego, tj. szczególnego zwrócenia uwagi na charakterystyczne zachowania dziecka.

2.    Obserwacja, przy której podjęciu określa się jasno cel, nazywana jest obserwacją celową pogłębioną. Jest to rejestrowanie w sposób ciągły wszystkich wydarzeń związanych z interesującym obserwatora celem w kontekście sytuacji wywołujących określone zachowanie badanego dziecka. Pogłębiona obserwacja daje informacje szczególnie dokładne i wartościowe, jeśli rejestrujemy wszelkie zmiany w zachowaniu dziecka w sposób fotograficzny, tzn. uwzględniamy wszystko, co pojawia się w układzie: sytuacja — zmiany w zachowaniu się dziecka.

3.    Najczęściej stosowanym w psychologii i najbardziej ekonomicznym rodzajem obserwacji jest stosowanie próbek czasowych. Obserwację rozbija się na części, czyli krótkie próbki, które rozrzucone są w czasie według ustalonego klucza. Dzięki temu można stwierdzić, jak często pojawiło się określone zachowanie w czasie wszystkich przeprowadzonych obserwacji.