Obraz (10)

Dlatego też warto zwrócić uwagę na propozycję językoznawstwa kognitywnego, które w sposób zasadniczy zmienia definicję znaczenia, utożsamiając je z konceptuali-zacją. Autor tej definicji, Ronald Langackcr, stawia przed semantyką - jak wyjaśnia Elżbieta Tabakowska - „zadanie analizy strukturalnej i opisu myśli i pojęć, a samą .konceptualizację definiuje szeroko jako doświadczenie mentalne, które obejmuje »konccpcje nowe oraz pojęcia już ustalone, doświadczenia zmysłowe, kinetyczne i emocje, zdolność rozpoznawania bezpośredniego kontekstu (społecznego, fizycznego i językowego) itp.«. Treść pojęciowa stanowi zatem tylko jeden z elementów znaczenia, które uzupełnia taki lub inny sposób ujmowania owej treści przez autora konceptu-alizacji”¹. Łatwo zauważyć, że w ujęciu kognitywnym psychologiczne oraz subiektywne aspekty procesu poznawczego nie tyle wpływają na kształt pojęcia określającego dane znaczenie, ile stanowią integralną część tegoż znaczenia. Zasadności swojej hipotezy Langackcr dowiódł w pracach, w których wykazał zależności pomiędzy gramatyką języka a zdolnością myślenia i sposobami rozumowania opartymi na szeroko pojętym ludzkim doświadczeniu. Celem niniejszej pracy będzie ukazanie tego, w jaki sposób ustalenia semantyki kognitywnej umożliwiają opis procesu nadawania znaczeń przez widza teatralnego.

Rozwijający się od lat siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych ko-gnitywizm, także i w Polsce doczekał się wielu opracowań oraz przekładów prezentujących podstawowe założenia tej metodologii. Mimo to ciągle jeszcze nie wykrystalizował się powszechnie przyjęty paradygmat semantyki kognitywnej. Dlatego warto przywołać te prace, które będą stanowiły fundament niniejszej rozprawy. Pozwolą one sprecyzować, do jakiego nurtu nauk kognitywnych będę się odwoływać w swoich rozważaniach².

Chociaż powstanie kognitywizmu wiąże się ściśle z pracami z amerykańskiego językoznawstwa, który wyrósł ze sprzeciwu wobec nadmiernego formalizmu metody gcneratywno-transformacyjncj Noama Chomsky’ego, to pierwszy wyłom, zapoczątkowujący nowy nurt badań, dokonany został przez amerykańską psycholog Bleanor Rośli. Przeprowadzone przez nią eksperymenty psychologiczne pozwoliły obalić jeden z filarów opisu kategorii pojęciowych, wykorzystujący klasyczny podział na kategorie. Zakładał on istnienie pomiędzy nimi nieprzekraczalnych granic oraz uznawał każdy element danej kategorii za równoprawnego jej reprezentanta. Przeprowadzone przez Rosh w latach siedemdziesiątych badania udowodniły, że model ten nie przystaje w większości przypadków do rzeczywistego sposobu porządkowania świata przez ludzki umysł. Większość osób biorących udział w eksperymentach skłonna była uznać jabłko za lepszy przykład owocu niż na przykład orzech. Podobnie gołębia postrzegano jako egzemplarz bardziej reprezentatywny dla kategorii „ptak” aniżeli struś czy pingwin. Na bazie kontynuowanych przez psychologów eksperymentów powstał zatem opis systemu pojęciowego, który wprowadza kategorie o strukturze radialnej. Struktura radialna to taka, w której daje się wyróżnić element (lub elementy) centralny, stanowiący prototyp danej kategorii, podczas gdy pozostałe jej elementy włącza się w jej zakres na podstawie podobieństwa do przedstawiciela prototypowego. Pozwoliło to w dalszej kolejności .wprowadzić ijieę. stopnia przynależności do danego zbioru, wyznaczanego przez „odległość” od centrum kategorii. W opisie systemu pojęciowego pojawiła się zatcmjskalarność, wyrażana w takich potocznych przeświadczeniach, jak na przykład to, że , jabłko jest bardziej owocem niż orzech”. Stanowiąc alternatywę dla modelu opartego na opozycjach binarnych, skalarny charakter części kategorii semantycznych wydaje się lepiej oddawać ciągłą naturę postrzeganych zjawisk otaczającego nas światat .Sposób widzenia świata przez człowieka nic ogranicza się bowiem jedynie do wyróżniania cząstek elementarnych oraz określania opozycji binarnych.

Drugim ważnym odkryciem Rosh było wyróżnienie poziomu podstawowego, który -jak to trafnie ujmuje Maria Indyk - „posiada swą uprzywilejowaną^ specyficzną pozycję w ramach pionowego uszeregowania poziomów kategoryzacji” . Jest to poziom znajdujący się zazwyczaj pośrodku łańcucha kategorii, wyróżniający się wieloma niezwykle istotnymi cechami, jest to m.in.:

•    najwyższy poziom, na którym kategorie mają wyraziste, całościowe kształty,

•    najwyższy poziom, w ramach którego można stworzyć obraz mentalny danej kategorii,

•    najwyższy poziom, w obrębie którego człowiek stosuje podobne czynności mo-toryczne,

•    poziom, którego nazwy posiadają neutralny walor stylistyczny,

•    poziom, wokół którego zorganizowana jest większość naszej wiedzy o święcie, a w szczególności wiedza o atrybutach przysługujących danej kategorii.

Dla przykładu wyjaśnijmy, że „pies” stanowi kategorię poziomu podstawowego w odróżnieniu od bardziej ogólnej „ssak” czy też bardziej szczegółowej, dajmy na to „pudel”.

Opierając się na wprowadzonych przez Rosh pojęciach „prototypu”' i „poziomu podstawowego”, amerykański językoznawca Georgc Lakoff zaproponował nowe ujęcie jednostek semantycznych. W semantyce klasycznej strukturę pojęciową określają trzy następujące założenia:

1.    Każde pojęcie jest albo jednostką elementarną, albo zostało zbudowane z innych jednostek elementarnych zgodnie z określonymi regułami i zasadami semantyki.

2.    Wewnętrzna struktura pojęcia wynika w całości z zastosowanych zasad i reguł semantyki.

3.    Tylko pojęcia nicposiadające struktury wewnętrznej mają znaczenie bezpośrednie.

Z perspektywy kognitywnej - proponowanej przez Lakofla - założenia te zostają w zasadzie zanegowane:

| • Bezpośrednio znaczące są jedynie koncepty, które należą do poziomu podstawowego lub mają charakter schematów wyobrażeniowych, przy czym oba rodzaje konceptów posiadają strukturę wewnętrzną.

•    Wewnętrzna struktura pojęć poziomu podstawowego i schematów wyobrażeniowych nie wynika w pełni z zastosowania reguł semantyki^{3 4}.

Różnica, jaka zaznacza się w obu podejściach do zagadnienia znaczenia, ujawnia się tutaj w sposobie wyróżniania jednostek elementarnych. Podczas gdy metoda kla-

1

E. Tabakowska, Profilowanie w języku i tekście - perspektywa językoznawcy tłumacza i poety |w:| J. Hartmiński, R. Tokarski, Profilowanie w języku i tekście. Lublin 1998, s. 168.

2

Krótka prezentacja nauk o procesach poznawczych, charakteryzująca dwa główne nurty kognitywi-zmu, znajduje się w książce Jacka Ostaszewskiego, Rozumienie opowiadania filmowego (Kraków 1999, s. 16-39).

3

M. Indyk, Iladacz literatury wobec językoznawstwa kognitywnego, „Ruch Literacki" 1995, z. 5, s. 634-635. Por. takZc: G. LakolT, Wanien, Fire, and Dangerous Things, London 1987, s. 46.

4

'* G. LakolT, Women, Fire..., s. 279.