Obraz (2292)

36 PSYCHOLOGIA MOTYWACJI

BURRHUS F. SKINNER

uczyły się naciskać drążek, aby się napić substancji niemającej wartości odżywczych, talciej jak roztwór sacharyny. Zgodnie z teorią Hulla szczury nie mogłyby nauczyć się tego zachowania bez wzmocnienia, a ono z kolei zachodzi tylko wtedy, gdy popęd biologiczny zostanie zredukowany. W innych badaniach u samców szczura utrzymywał się wysoki poziom aktywności seksualnej, nawet gdy uniemożliwiono im ejakulację podczas spólkowania. Jeżeli celem zachowań seksualnych jest reprodukcja, to ejakulacja powinna być decydującym wzmocnieniem, a zatem zgodnie z teorią-Hulla szczury powinny zupełnie stracić zainteresowanie seksem.

Teoria Skinnera oznaczała odejście od rozpatrywania zachowań w kategoriach biologicznych. Uczony ten twierdził, że zachowanie zależy od systemu pochodzących z zewnątrz: nagród i kar. Nagrody zwiększają prawdopodobieństwo powtórzenia danego zachowania, kaiy natomiast je zmniejszają.

Skinner uważał siebie za empiryka. Twierdził, że nie wierzy w teorie, że interesują go jedynie możliwe do zaobserwowania zachowania. Celowo używał sformułowań w rodzaju „zwiększanie prawdopodobieństwa reakcji”, aby podkreślić, że mówi o rzeczach obserwowałnych. Słowa w rodzaju „wzmocnić” uważał za kon-strukty poznawcze, których nie da się zaobserwować. Choć głównym pojęciem w jego teorii były kary i nagrody, nie interesowało go, czy ludzie gię czują dzięki nim dobrze czy źle.

Skinner wykazał, że wytrwałość w wykonywaniu określonych zachowań jest niekiedy większa, jeśli nagrodę przyznaje się jedynie czasami, a nie przy każdej pożądanej reakcji (częściowe wzmocnienie). Inni psychologowie budowali teorie w celu wyjaśnienia, dlaczego częściowe wzmocnienie zwiększa wytrwałość (Amsel, 1962), Skiń-ner natomiast zadowalał się wykazaniem, że różne wzory częściowego wzmocnienia (nazywał je harmonogramami wzmocnienia) prowadziły do powstawania różnych rodzajów wytrwałości.

Choć Skinner deklarował, że nie tworzy teorii, inni byli odmiennego zdania. Istotę jego teorii stanowił pogląd, że można radykalnie zmienić zachowanie. W swoich dwóch książkach: Walclen II (Skinner, 1948) oraz Beyond Freeclom and Dignity (Poza wolnością i godnością, Skinner, 1971), Skinner pokazuje, jak można sprawić, by ludzie byli szczęśliwi i jak za pomocą wzmocnień eliminować niepożądane-emocje, na przykład agresję. W książce-Beyond Freedom and Dignity wyraża przekonanie, że można osiągnąć stan doskonałości za pomocą właściwie stosowanego systemu nagród i kar. Jednak, aby tak się stało, konieczne jest odrzucenie marzeń o wolności i godności oraz podporządkowanie się władzy łaskawego superpaństwa.

Badania inspirowane ideami Skinnera, nazwane badaniami nad modyfikacją

zachowań, wykazały, że systematyczne stosowanie nagród i kar może doprowadzić do radykalnej zmiany zachowań, na przykład związanych z zażywaniem narkotyków, nawykami żywieniowymi, relacjami rodzinnymi, przestępczością czy nabywaniem umiejętności.

Według Skinnera energia działania, jego kierunek i wytrwałość zależą wyłącznie od systemu wzmocnień. Nie trzeba niczego więcej. Od tamtego czasu psychologowie dowodzą, że jest to tylko częściowa prawda. Jednak niewątpliwą zasługą Skinnera było wykazanie, że zachowania -często zależą od nagród i kar oraz że można je zmienić po prostu za pomocą odpowiedniej zmiany wzmocnienia.

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ

Według teorii Skinnera wzmocnienia pochodzą z zewnątrz; Zwolennicy teorii społecznego uczenia się zakwestionowali ten pogląd, wykazując, że ludzie uczą się również za pomocą modelowania zachowań innej osoby. Możemy przyswoić sobie nowy sposób zachowania, widząc, że innej osobie przyniósł on pożądane skutki. Tłumaczy to, dlaczego ludziom zdarza się podejmować działania, za które nigdy w przeszłości nie zostali nagrodzeni. Teoria Społecznego uczenia się różni się więc' od póglądów HulIa i Skinnera dwoma'za_:łożeniami: (1) że zachowanie człowieka może być niezależne od wzmocnień ze strony środowiska; (2) że nawyki mogą się wykształcić bez udziału nagród i kar.

Teoretyków społecznego uczenia się na ogól nie interesowało, czy zachowania’ takie są funkcjonalne lub korzystne dla przetrwania jednostki. Dowodzili, że u podłoża większości, a może nawet wszystkich

zachowań ludzkich leżą informacje, które ludzie uzyskują z otoczenia. Wiele badań poświęcono motywacjom zastępczym (Bandura, 1986). Wykazywano w nich, że obserwując innych, ludzie potrafią zawczasu przewidzieć, które z ich działań spotkają się z represjami (kara), a które przyniosą im satysfakcję (nagroda). W ten sposób uczą się nie tylko unikać błędów, lecz również planować optymalny przebieg działania prowadzącego do realizacji pożądanych celów. ■

Teoretycy społecznego uczenia się potrafili wyjaśnić liczne zachowania, które nie miały bezpośredniego znaczenia dla przetrwania jednostki. W okresie szczytowej popularności tej teorii często można było się spotkać z poglądem, że na przykład przyczyną przemocy jest naśladowanie agresywnych zachowań oglądanych w telewizji. Wynikałoby z tego, że usunięcie z telewizji scen agresji powinno doprowadzić do wyeliminowania przemocy z życia społecznego. Okazało się jednak, że nie jest to takie proste. Ludzie, jak się zdaje, rodzą się ze słabszymi lub silniejszymi skłonnościami do zachowań agresywnych. Jednak telewizja pośrednio rzeczywiście wpływa na takie zachowania. (Powrócimy do tego tematu w rozdziale 8.).

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się energia działania, jego kierunek i wytrwałość zależą wyłącznie od informacji pozyskiwanych przez jednostkę ze środowiska. Podobnie jak zwolennicy poglądów Skinnera, teoretycy społecznego uczenia się ńie uważali uwarunkowań biologicznych za ważne. Choć tłumacząc zachowania, opierali się głównie na zasadach uczenia się, wprowadzali również podstawowe pojęcia z kręgu kognitywizmu (Berkowitz, 1990). Przede wszystkim twierdzili, że ludzie kierują się oczekiwaniami. Oglądając na przykład zachowania agresywne, kształtują swoje poglądy na temat tego, w jakich sytuacjach należy posłużyć się przemocą.