Obraz (759)

42 I. Zakres i kierunki współczesnych badań literackich

obiektywnej), jako naukowej p-odstawy wszelkiej historii literatury, a zarazem nauki w pełni samoistnej⁵⁹.

Równocześnie Juliusz Kleiner pod wpływem Diltheya i Riekerta zaakcentował odrębność poznania humanistycznego i wysunął programową tezę, że przedmiotem wiedzy o literaturze jest „zawartość tekstów jako odrębna sfera rzeczywistości ludzkiej”, która może jednak i powinna być oceniana także „ze stanowiska religii, filozofii, polityki” ^c0. Późniejsze swe stanowisko Kleiner tak charakteryzował:

Przeciwstawiłem się wnikającej z Niemiec metafizyce literackiej, a przede wszystkim formalizmowi, który pod wpływem formalistów rosyjskich zyskiwał u nas przewagę. Z uznaniem autonomiczności utworu i jego badań starałem się zespolić podkreślenie, że poznana być musi rzeczywistość historyczno-społeczna tkwiąca i trwająca w dziele literackim ⁹¹.

Niestrudzonym popularyzatorem różnych kierunków humanistyki niemieckiej — od Diltheya poprzez fenomenologię do egzystencjalizmu — był w okresie międzywojennym Zygmunt -Łempicki. W praktyce historycznoliterackiej — mimo wszechstronności prac samego Kleinera, studiów nad techniką powieściową, badań pokrewnych kierunkowi Wechselseitige Erhel-lung der Kunste (St. Adamczewski, T. Makowiecki) — nadal dominowały zainteresowania osobowością pisarza oraz genezą i zawartością ideową literatury; prace z tych dziedzin występowały niekiedy w postaci zbliżonej do niemieckiej biogra-fiki monumentalnej (S. Kołaczkowski) i historii problemów (Dzieje mesjanizmu polskiego J. Ujejskiego). Metodę historycz-no-filologiczną łączył z komparatystyką J. Krzyżanowski w pracach o literaturze staropolskiej i folklorze; Wacław Borowy zalecał stosowanie metod filologicznych w zakresie dziejów kultury literackiej, natomiast w 'badaniach literatury jako sztuki za najważniejszą sprawę uznał „smali” i lekceważył wszelką „pragmatykę” metodyczną ⁶².

Główny sprzeciw wobec pozostałości biografizmu i psycho-

⁵⁹    K. Wóycieki, o. c., s. 52 i n.

⁶⁰    J. Kleiner, Charakter i przedmiot badań literackich, o. c., t. I s. 211.

⁶¹    J. Kleiner, Przedmowa [1965] do Studiów z zakresu teorii literatury, s. 8.

⁶²    W. Borowy, Szkoła krytyków [1937]. W: TBL, t. II s. 154 i n.

logjzmu oraz traktowania literatury jako odbicia rzeczywisto-. -i czy wyrazu ideologii wyszedł ze strony Manfreda Kridla (Wstąp do badań nad dziełem literackim, 1936). Nawiązując do Doglądów formalistów rosyjskich, a przede wszystkim, do teorii dzieła literackiego sformułowanej przez Ingardena, tzw. me-loda integralna Kridla kazała rozpatrywać dzieło literackie jako strukturalną całość o celu estetycznym, a historię literatury — jako historię sztuki poetyckiej.

Zbliżona do Kridla zainteresowaniami teoretycznymi grupa młodych polonistów warszawskich zajęła się przede wszystkim wersyfikacją (F. Siedlecki) i stylistyką (D. Hopensztamd, K. Bu-Izyk), korzystając z doświadczeń strukturalistów czeskich.

Przekonania metodologiczne przeważające w świadomości !>olskich badaczy literatury przed rokiem 1939 tak formułował 7. perspektywy lat Konrad Górski:

1. Przedmiotem badania historii literatury jest dzieło literackie pojmowane jako wytwór artystyczny. 2. Nie ma i nie może być rozdziału w dziele sztuki literackiej na treść i formę. 3. Historia literatury nie jest częścią żadnej innej gałęzi badań historycznych i nie jest żadnej z nich podporządkowana, lecz stanowi dyscyplinę analogiczną do historii innych sztuk. [...] 4. Biografia pisarzy jest w swojej istocie działem należącym do historii, nie do historii literatury; związek jej z dziejami sztuki literackiej tłumaczy się znaczeniem dla zrozumienia historycznego kontekstu dzieła. W tym sensie funkcja biografii mieści się w filologicznym aspekcie badań literackich. 5. Geneza psychologiczna dzieła literackiego jest niemożliwa do społecznie sprawdzalnego ustalenia, stąd podejmowanie badań nad nią jest bezcelowe. 6. Badania genetyczne są natomiast celowe dla pełniejszego zrozumienia dzieła, jeśli dotyczą: a) ustalenia jego historycznego kontekstu; b) jego literackich filiacji i stosunku do tradycji literackiej; c) odtworzenia poszczególnych faz kształtowania się utworu. 7. Historia literatury, jeśli ma być nauką, powinna mieć wyłącznie cele poznawcze. [...]⁰³

Powojenna odbudowa wiedzy o literaturze odbywała się początkowo na takich właśnie podstawach. Stopniowo jednak rozwijał się, a wkrótce zajął miejsce dominujące kierunek marksistowski, reprezentowany głównie przez Instytut Badań Literackich, założony w r. 1948.

Próby zastosowania marksizmu w badaniach literackich

⁶³ K. Górski, o. c., s. 120.