Obraz (761)

38 I. Zakres i kierunki współczesnych badań literackich

to /przeważnie uwagi -marginesowe lub wypowiedzi przygód n< formułowane w pośpiechu — w artykule dziennikarskim czv w prywatnym liście, na ogół bez poprzednich studiów w da nej dziedzinie, a więc co do swej wagi — niewspółmierni-z teoriami filozoficznymi, ekonomicznymi czy socjologicznymi klasyków marksizmu: Kapitał, Anty-Duhring czy Materializm a empiriokrytycyzm nie mają swego pendant w teorii litera tury.

Marksistowska wiedza o literaturze zrodziła się z dwóch źródeł: z bieżącej krytyki socjalistycznej i z prób teoretycy, nych, które miały wykazać powszechną zastosowalność założm materializmu historycznego — literatura i sztuka jako dzm dżiny najbardziej odległe od bazy ekonomicznej stanowiły in stantia crucis. Decydującą rolę w rozwoju i usamodzielnień mi marksistowskiej wiedzy o literaturze odegrał Jerzy Plechanow, którego działalność najlepiej scharakteryzować własnymi jegu słowami:

Jako zwolennik światopoglądu materialistycznego twierdzą, /.* pierwsze zadanie krytyka polega na tym, żeby przełożyć ideę danegn utworu artystycznego z języka setuki na język socjologii, ażeby znale//.' to, co można by nazwać socjologicznym ekwiwalentem danego zjawiska literackiego. [...]. Drugim aktem wiernej sobie krytyki materialisty cznrj powinna być (jak to było i u krytyków-idealistów) ocena estetycznych wartości omawianego utworu. Jeśliby krytyk-materialista zrzekł się ta kiej oceny pod pozorem, że znalazł już socjologiczny ekwiwalent da nego utworu, ujawniłby przez to tylko niezrozumienie stanowiska, ja kie chciałby zajmować. Osobliwości twórczości artystycznej każdej epo ki zawsze znajdowały się w najściślejszym związku przyczynowym z tymi nastrojami społecznymi, które znajdują w niej swój wyraz. Społeczne zaś nastroje każdej epoki są zawsze uwarunkowane właściwymi jej sto^ sumkami społecznymi. Tego najlepiej dowodzi cała historia sztuki i literatury. Oto dlaczego określenie socjologicznego ekwiwalentu dla każdemu utworu literackiego byłoby niepełne, a co za tym idzie, i nieścisłe, gdyby krytyk uchylił się od oceny jego wartości artystycznej. Inaczej mówiąc,

Pazura, Marks a klasyczna estetyka niemiecka, Warszawa 1966. O poglądach Lenina — A. Łunaczarski, Lenin i litieraturowiedienije [1932] w Statji o litieraturie, Moskwa 1957; B. Mejłach, Lenin i problemy russkoj litieratury, Moskwa 1947; W. Szczerbina, Lenin i woprosy litieratury, Moskwa 1961; tenże, Problemy litieraturowiedienija w swietie nasledija W. I. Lenina, Moskwa 1971; Nasledije Lenina i nauka o litieraturie, Lr • ningrad 1967; nadto obszerna literatura rocznicowa z r. 1970.

pi i wszy akt krytyki materialistycznej nie tyiko nie czyni zbędnym aktu • li n,.iego, ale implikuje go jako swe niezbędne dopełnienie⁵⁵.

W dalszym swym rozwoju, przypadającym na lata po Re-w i > 1 ucji Październikowej, literaturoznawstwo marksistowskie /wróciło się przede wszystkim ku badaniom klasowej genezy i iwisk literackich. Hipertrofia i jednostronność tych zainte-i r.sowań, pomijanie poznawczej funkcji dzieła literackiego i jego budowy artystycznej, połączenie doktrynerstwa i dowolności w ustalaniu „ekwiwalentu socjologicznego”, widoczne zwłasz-■ :a w działalności Waleriana Pieriewierzjewa i jego szkoły, były jednak stopniowo przezwyciężane, m. in. dzięki inspiracji metodologicznej, zawartej w korespondencji literackiej Marksa i Engelsa oraz artykułach Lenina o Tołstoju. Na podobnej płaszczyźnie umieścić można również działalność naukową przeważającej części literaturoznawców zachodnich, mniej lub bardziej I.ansekwentnie związanych z marksizmem (Ch. Caudwełl, R. Pa-./al, A. Kettle, L. Goldmann, A. Hauser) ^{1 2s}.

1

⁵⁵ G. Plechanow, Predislowije k’ 3. izdaniju sbornika „Z« dwad-at’ let” [1908] w: Iskusstioo i litieratura, Moskwa 1948 s. 207, 212. —

<) poglądach estetyczno-literackich Plechanowa — zob. M. Rozental, Wo-/irosy estietiki Plechanowa, Moskwa 1939; W. Szczerbina, G. W. Ple-

■    hanow — tieorietik litieratury i iskusstwa w: Aktualnyje problemu .nwriemiennogo litieraturowiedienija, Moskwa 1961; P. A. Nikołajew, Kutietika i litieraturnyje tieorii G. W. Plechanowa, Moskwa 1998.

^6S Z prac przedstawiających teoretyczny dorobek marksistowskiego literaturoznawstwa w skali światowej wymienić należy: H. D. Sander, /Uarxistische Ideologie und allgemeine Kunsttheorie, Basel—Tiibingen 1970: H. Paetzold, Neomarxistische Asthetik, t. I—II, Dusseldorf 1974; l’’. Jameson, Marxism and Form, Princeton 1971; Knjizevna kritika i mar-I ńzam, red. S. Lukić [i inni], Beograd 1971; S. Morawski, Z dziejów marksistowskiej doktryny estetycznej, PL 1971 z. 2; Formirowanije marksistskoj litieraturnoj kritiki w zarubieżnych słowjanskich stranach,

2

i: D. F. Marków [i inni], Moskwa 1972; Arbeitsfeld: Materialistische i •leraturtheorie, hgb. K. M. Bcgdal [i inni], Frankfurt/M 1975, oraz .Mitologie: Pamjatniki mirowoj estieticzeskoj myśli, t. V, red. M. Lifszyc |i inni], Moskwa 1970; Marxismus und Literatur, hgb. F. J. Raddatz, U unbek 1969; Parteilichkeit der Literatur oder Parteilitero.tur, ngb. U. Ch. Buch, Reinbek 1972; Literaturno-chudożestwiennaja kritika im stranach socializma, Moskwa 1976 i n. Por. też L. Baxandall, Marxism mid Aesthetics. Books and Articles in English Language, New York 1968; Marxistisc^h.e Literaturkritik in England. Das „Thirties Movement”, hgb. II. G. Klaus, Darmstadt—Neuwied 1973; Ideologie—Literatur—Kritik. !• i anzosische Beitriige zur marxistischen Literaturtheorie, hgb. K. Barek, r, Burmeister, Berlin 1977; Marksistskaja litieraturnaja kritika w Cze-

■    i oslowakii, Moskwa 1975. Szczególnie dużo opracowań poświęcono po-ąiądom teoretycznym G. Lukacsa (zestawienie w WTB t. III s. 143—145).