Obraz (766)

26 I. zakres i kierunki współczesnych badarl literackich

Dzieło sztuki jest strukturą wartości i wartość powinna być wykryta przez krytyka. Wszelkie próby wyeliminowania wartości z badań literackich, czy też przekształcenia ich w naukę taką, jak botanika — skazane są na niepowodzenie ¹.

Scharakteryzowany bu kierunek przemian nie był oczywiście powszechny. Z ergocentryzmem np. rozbieżna była przede wszystkim nowa, heroistyczna, biografistyka, kształtująca się w kręgu Stefana George (F. Gundolf, E. Ber tram). Odrzucała ona pozytywistyczne zbieractwo szczegółów i znaczenie przypisywane czynnikom dziedzicznym i środowiskowym — na rzecz monumentalnej syntezy, która objawia „sens duchowy egzystencji” pisarza, zawarty zarówno w jego życiu, jak i dziełach — jako „różnych atrybutach jednej i tej samej substancji, jedności duchowo-cieiesnej” ^{2 3}.

Z drugiej strony metody dawniejsze, udoskonalone, oczyszczone od scj entystycznych skrajności, wzbogacone niektórymi zdobyczami nowych kierunków, długo, czasem do dziś, zachowały swą żywotność. Tradycje pozytywistyczne, zmodernizowane przez Gustawa Lansona, przeważają nadal we francuskiej krytyce uniwersyteckiej. Metodzie filologicznej przywróciły atrakcyjność badania E. R. Curtiusa nad schematami obrazowymi i stylistycznymi (topoi), odziedziczonymi przez całą literaturę europejską po antyku ^sl.

Kontynuacją XIX-wiecznego dziedzictwa są także syntetyczne konstrukcje prądów literackich jako wyrazu „powszechnego ducha czasu”, nawiązujące wyraźnie do Heglowskiej filozofii historii (H. A. Korff), lub bliska pozytywizmowi historn problemów i idei w literaturze (Literaturgeschichte ais Pro-blemgeschichte R. Ungera, history of ideas A. Lovejoya).

Za swoistą kontynuację pozytywistycznego genetyzmu uznać można teorie (przeważnie tylko pseudonaukowe), które, oscylując między biologią a mistyką, odwoływały się do czynników geograficznych, plemiennych i rasowych (J. Nadler), wzboga-

,ii <• czust'in teorią -Junga o nieświadomości zbiorowej i jej nr. In ‘typach.

Należą tu także różne próby wyjaśnienia twórczości literac-h 11 | przy pomocy teorii psychoanalitycznych. Początkowy freu-panseksualizm został na ogół odrzucony (twórczość arty-■ /:ną traktuje się dziś raczej jako sublimację popędów agre-w.nych, wyraz narcystycznej wrogości wobec świata). Po-w wehny natomiast na terenie psychologii głębi jest pogląd, według którego twórczość literacka to symboliczna ekspresja .1 lumionych impulsów twórcy, zbliżona w swej budowie do ma-i i nia sennego ze względu na zgęstzczenia, przeniesienia i wieli >/i możność, a co do swej genezy — wywodząca się z przeżyć okresu dzieciństwa. Poza jednak powszechnie występującymi kompleksami freudowskimi czy adlerowskimi, poza obrazami . i n• hetypicznymi, wyłaniającymi się z nieświadomości zbiorowi • j (mT 'in. cztery elementy jako dominanty wyobraźni poetyckiej w teorii G. Bachelarda) — badacze doszukują się u każdego pisarza „mitu osobistego” czy „tematu indywidualnego” ((’h. Mauron, J. P. Weber), który w różnych szatach symbolicznych przewija się przez całą jego twórczość ³².

Nowym natomiast momentem w badaniach naukowo-literac- ^; k ich było zwrócenie głównej, uwagi na dzieło literackie jako nu przedmiot estetyczny bądź dzieło sztuki słowa, tak znamiennie zaznaczone w tytułach prac. O. Walzela (Das Wortkunst-mark, 1926), R. Ingardena (Das literarische Kunstwerk, 1931), W. Kaysera (Das sprachliche Kunstwerk, 1948). Stąd — z jedni') strony zbliżenie do wólfflinowskiej historii sztuki (O. Walni, F. Strich, H. Hatzfeld), z drugiej — do językoznawstwa;

I rmin „styl” stał się kluczowym dla obu tych tendencji.

Pierwsza z nich okazała się przejściową; natomiast ukształto- ^{4 5}

1

R. Wellek, Some Principles of Criticism, TLS z 28 VII 1963.

2

^so Por. J. B. Richter, Zagadnienie biografiki współczesnej, „Nauka Polska”, Warszawa 1934 t. XIX.

3

Por. Toposforschung. Eine Dokumentation, hgb. P. Jehn, Frank-furt/M. 1972; Topos i temat (wybór przekładów), PL 1972 z. 1.

4

³² Por. W. Muschg, Psychoanalyse und Literaturwissenschaft, Ber-11n 1930; J. M. Święcicki. Psychoanaliza w literaturze polskiej, „Przegląd Powszechny” 1932 t. 193—194; Art and Psychoanalysis, ed. W. Phillips, New York 1957; G. Gilenson, Litieratura w swietie psichoanaliza, „Wo-

5

nosy Litieratury” 1959 nr 1; L. Fraiberg, Psychoanalysis and American

I. it.crary Criticism, Detroit 1960; Psychoanalysis and Literaturę, ed.

II.    lluitenbeck, New York 1964; J. Starobinski, Psychanalyse et litterature w: La relation critiąue, Paris 1971; A. Clancier, Psychanalyse et critiąue htteraire, Paris 1972; W. Mołczanow, Mif o ńespiektabielnom psichoanali-tlr, „Woprosy Litieratury” 1972 nr 11; Literatur und Psychoanalyse, hgb.