Obraz (767)

24 1. zakres i kierunki współczesnych badań literackich

— wyrokował M. Heidegger, który jako autor skrajnie dowolnych i ciemnych rozpraw o Holderlinie, Rilkem i Traklu znalazł w Niemczech i we Francji wielu naśladowców. Sceptyczny historyk literatury ma jednak prawo ironizować:

Półprawdy są zazwyczaj bardziej zaskakujące niż cała prawda, a ignorancja może inspirować uogólnienia bardziej efektowne niż troskliwie zebrane fakty. Skoro nigdy nie można być pewnym, że ma się całkowitą słuszność, dlaczego by nie spróbować mówić rzeczy niesłuszne, ale — w sposób interesujący?²⁸

Wszystkim tym objawom towarzyszy wszakże równie silna tendencja przeciwstawna — do uściślenia metod badawczych, zazwyczaj przez wykorzystanie zdobyczy innych nauk. Podobnie jak w okresie pozytywizmu wiedza o literaturze terminowała u nauk przyrodniczych (np. u darwinowskiej biologii), tak teraz kolejno próbuje przyswoić sobie pojęcia i sposoby postępowania psychoanalizy, historii sztuki, językoznawstwa' strukturalnego, semantyki, statystyki matematycznej, teorii informacji, antropologii kulturalnej...

Jest to zjawisko tym bardziej zastanawiające, że w badaniach literackich, jak już wspomniano, wzięła górę orientacja ergocentryczna, skierowana przede wszystkim na dzieła literackie, traktowane jako samoistne struktury znaczące, nie zaś na zewnętrzne uwarunkowania i funkcje literatury. Dotychczasowe ujęcia rozwojowe i wyjaśniające zastąpiła — pod wpływem fenomenologii i psychologii postaci — postawa struktu-ralno-opisowa, interpretująca i wartościująca („opisywać, a nie wyjaśniać!", „uchwycić to, co nas zachwyca" — oto np. programowe hasła Staigera^{1 2}). Alternatywą idiografizmu stały się uogólnienia typologiczne, odżegnywano się natomiast zdecydowanie od wyjaśnień deterministycznych:

W ścisłym znaczeniu słowa zjawisko historyczno-duchowe nigdy nie może być wyjaśnione w ten sposób, w jaki nauki przyrodnicze u⁷yja-

ni;ij;| zjawiska ze swego zakresu — pisał Oskar Walzel. — Całkowite od i. rycie przyczyn, na których opiera się fakt historii ducha, a zwłasz-. ;i dzieło sztuki, jest nie do pomyślenia²⁸.

Pod wpływem przemian zachodzących w samej literaturze XX wieku zwrócono zainteresowania badawcze ku funkcjom • depresyjnym i rewetatarskim, a przede wszystkim — ku fun-l rjorn autotelicznym dzieł literackich, co zmieniło naturalnie dotychczasową hierarchię wartości. Oddziałał na to także wyroki autorytet teoretyczny, jaki stał się teraz udziałem wybitnych pisarzy współczesnych (Proust, Valery, Eliot, T. Mann).

Te dominanty współczesnej wiedzy o literaturze najwyraźniej zaznaczyły się w najpopularniejszym dziś na Zachodzie uniwersyteckim podręczniku teorii literatury; współautor jego,

Konś Wellek, tak sformułował swe teoretyczne „wyznanie wiary”:

W Teorii literatury, ogłoszonej przeze mnie z Austinem Warrenem w r. 1949, próbowałem przeprowadzić różnicę między wewnętrznymi I /.cwnętrznymi metodami w badaniach literackich i uwydatnić niezbędność metody wewnętrznej, tj. analizy samego dzieła sztuki jako struktury językowej, jako systemu znaków wyposażonych w znaczenie. [...]

'1'i'nria literatury została [jednak] fałszywie zrozumiana jako opowiedzenie się za wyłącznie statycznym badaniem literatury. Zakończenie książki lano wił przecież dobitny rozdział o historii literatury, który postulował jej odnowienie — nie jako ilustracji historii społecznej czy opisu serii izolowanych dzieł w porządku chronologicznym, lecz jako , wewnętrznej historii sztuki i tradycji literackiej. [...] Zainteresowanie ■. s/.akże historią literatury jako historią sztuki — sprawa oczywista dla historyków sztuki czy muzyki — nie powinno być zrozumiane jako odrzucenie społecznej czy historycznej interpretacji literatury. Jestem po prostu nastawiony sceptycznie wobec łatwego determinizmu, panującego w studiach o źródłach i wpływach, zarówno społecznych, jak i literackich. Wszelki determinizm, wszelkie wyjaśnienia przyczynowe /.iwodzą, jak się zdaje, w badaniach literackich. [...] Redukcja dzieła literackiego do jego przyczyn jest niemożliwa, gdyż dzieła sztuki są cało >iami, poczętymi w swobodnej wyobraźni, których integralność i zna-i .-cnie zostają naruszone, gdy rozszczepiamy je na źródła i wpływy.

¹⁸ O. Walzel, Gehalt und Gestalt im Kunstwerk des Dichters, Berlin Neubabelsberg 1923 s. 3—4. — Drogę wyjaśnień przyczynowych w badaniach literackich jeszcze dziś odrzuca Staiger (Stilwandel, Zii-i u li 1963 s. 8—14).

1

Dichtung w: Die Zerstorung der deutschen Literatur, Bem 1958; B. Alle-mann, Hólderlin und Heidegger, Ziirich 1954; J. Sadzik, Esthetiąue de Martin Heidegger, Paris 1963.

²⁹ H. Levin, Leech-gathering, TLS z 26 VII 1963.

2

E. Staiger, Die Zeit ais Einbildungskraft des Dichters [1939], Zii-rich 1953 s. 15, 18.