Obraz (768)

22 I. zakres i kierunki współczesnych badań literackich

ambicji uniwersalnych, nie dąży do objęcia całego obszaru wiedzy o literaturze i przynajmniej w teorii głosi pluralizm zadań i metod badawczych. Spór w znacznej mierze dotyczy albo hierarchii problemów, albo ich przynależności do literaturoznawstwa, nie zaś — ich naukowej zasadności. Inna rzecz, że w praktyce dziedziny badań znajdujące się poza zakresem zainteresowań danego kierunku są przez jego przedstawicieli gwałtownie dezawuowane ¹.

Stosunkowo łatwo scharakteryzować wspólne cechy XX-wiecznej wiedzy o literaturze, rozpatrując ją jako negację tradycji pozytywistycznej: pozytywizm, kierując się wzorem nauk przyrodniczych, narzucał badaniom literackim albo zadania drobiazgowo faktograficzne (m. in. w zakresie filologii i biografii pisarzy), albo poszukiwanie praw traktowanych w sposób ściśle deterministyczny. Stawiając nauce cele przede wszystkim wyjaśniające, kierował w dużej części wysiłek badawczy poza samą literaturę ■— na biografię i osobowość pisarza, uwarunkowaną z kolei przez dziedziczność, czynniki środowiskowe i wpływy kulturalne (słynna formuła Scherera: Ererbtes, Erlerntes, Erlebtes — to, co odziedziczone, to, co wyuczone, to, co przeżyte). Twórczość literacką rozpatrywał głównie jako świadectwo życia duchowego narodu czy wyraz charakteru narodowego. Zwracał szczególną uwagę na mime-tyczno-poznawcze i postulatywne funkcje literatury; stosował wobec niej kryteria utylitaryśtyczne — obywatelskie i moralne — albo w ogóle pomijał wartościowanie.

Przełom ańtypozytywistyczny, zapoczątkowany przez Dil-theya, Windelbanda i Rickerta, wsparty koncepcjami Bergsona, Crocego, a później Husserla, przyniósł z sobą przede wszystkim tezę o swoistości metod poznania humanistycznego, odwołując się do pojęć takich, jak „rozumienie” czy „przeżywanie” wytworów kultury, intuicja, aprioryczne poznanie istoty przedmiotu. Rozluźniły się rygory sprawdzalnośei sądów: niekiedy wprost głoszono prymat wyobraźniowego przeżycia nad intelektem w interpretacji dzieł literackich (G. Wilson Knight),

i co najmniej potrzebę ich współdziałania (A. Thibaudet, W. Kayser); Erich Auerbach określił swą pracę jako „igranie ■ tekstem”; Emil Staiger nazwał wręcz interpretację — sztuką i wyznawał:    ~~--

Nauka o literaturze znajduje się w osobliwej sytuacji: kto ją uprana, ten albo rozmija się z nauką, albo z literaturą. Jeśli jednak gotowi Jesteśmy wierzyć w coś takiego, jak nauka o literaturze, musimy się • decydować na to, by budować ją na podstawie odpowiadającej istocie poezji — na naszej miłości i czci, na naszym bezpośrednim uczuciu².

Rozpowszechniła się interpretacja modernizująca, która nie cofa się przed nadaniem tekstowi znaczeń przez autora nie zamierzonych; usankcjonowany został arbitralny dobór faktów, podporządkowany konstrukcyjnej koncepcji badacza; w niektórych deklaracjach krańcowych (E. Bertram) formułowano jako cel — nie poznawcze odtworzenie przeszłości, lecz kształtowanie jej żywej legendy.

Metoda — to sposób przeżywania, i nie posiada wartości taka historia, która nie została przeżyta: w tym sensie książka moja — pisał Friedrich Gundolf — traktuje nie o sprawach minionych, lecz współczesnych, o takich, które bezpośrednio dotyczą naszego życia. Trzeba (przez ukazywanie, nie przez cenzurki) oddzielać to, co żywe, od tego, co umarłe, to, co sprowadza martwotę i to, co jest ożywcze w całej tradycji. To obowiązek i prawo historii, która w tym samym stopniu winna być wolą obrazu, co znajomością materiału³.

W rezultacie takiego pojmowania zadań badawczych zatarły, się częściowo granice między nauką o literaturze a eseistyką literacką, zwłaszcza gdy jej przedstawiciele objęli katedry uniwersyteckie i przeświadczenia swe uczynili przedmiotem nauczania.

Aby wydrzeć temu, co słowa mówią — to, co chcą one powiedzieć,

musi każda interpretacja posłużyć się przemocą⁴.

1

Do wiedzy o literaturze w pełni można zastosować rozważania St. Ossowskiego nad typami sporów w problematyce społecznej (O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa 1962 s. 117—158).

2

E. Staiger, Die Kunst der Interpretation, Ziirich 1955 s. 13 (przekład polski: WTB, t. I).

3

^J! F. Gundolf, Shakespeare und der deutsche Geist [1914], Berlin 1920 s. VII.

4

M. Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frank-furt/M 1929 s. 135. O interpretacjach Heideggera — zob. E. Buddeberg, Heidegger und die Diehtung, DV 1952—1953; W. Muschg, Zerschwatzte