osiem

178 Krystyna Strycharz

Tęgasiński:

Śmiejcie się, śmiejcie, ale sami przyznacie, te tak przywiązanej tony to poszukać.

Gębaliński:

Kłaniam uniżenie za taką przyjemność.

Doliwa:

Właściwie mówiąc, to nie ona, ale ty jesteś przywiązany, a raczej uwiązany.

Radoszewski - Gębaliński:

Brawo! brawo! doskonale to powiedziałeś. (Sąs., s. 70).

W pierwszym przykładzie członami żartobliwego odwrócenia paralelnego są całe kwestie wypowiadane przez Figurowskiego i Hulatyńskiego, w drugim - imiesłowowe określenia różnych desygnatów, w trzecim - związek frazeologiczny {nie ruszyć jeszcze nogą - ‘nie tańczyć jeszcze wcale’) i jego deffazeologizacja.

Okazuje się, że przyczyną dowcipu może być przypadkowo jakby ujawnione znaczenie przenośne pewnego sformułowania.

Fujarkiewicz

Panowie, jako tutejsi, będą umieli objaśnić, czy w polonezie podaje się damie prawą rękę, czy lewą? /.../. Przecież muszą być jakieś reguły ... Może z pannami trzeba na prawą rękę, a z mężatkami na lewą?

Wróbelkowski (klepiąc go po ramieniu):

Tak, zawsze na lewą, to się panu udało! (Dom, s. 86 - 87).

Jego celność znalazła potwierdzenie w redakcji Wróblewskiego.

W utworze pt. Komedia z oświatą, gdzie bohaterami są m. in. mazurzący chłopi, zdarza się, że dowcip powstaje jako wynik kontrastu pomiędzy brzmieniem wyrazu zgodnym z normą ortofoniczną a jego gwarowym wariantem fonetycznym, np.:

Magda:

/.../ ty spijos siampany, ja se bede pić hecencyję u Symka /.../. (Kom., s. 126). Błażej:

Jak obiad prosony, to koniecnie musą być lody i siampon, teraz taka moda. (Kom., s. 112).

jak w wielu innych tekstach, tak i w utworach M. Bałuckiego jako tworzywo dowcipu kontastowego wykorzystywane są wyrazy obce, nie spolszczone cytaty, które - pojawiając się nieoczekiwanie - działają na zasadzie przerwania.

Pawcio:

Bo to randezwouz z konieczności. Dawny stosuneczek, tempi passati. /.../ Otóż uważa pan. to praeteritum plusąuam perfectum zwaliło mi się na kark i to właśnie teraz, kiedy mam się żenić z inną. (Baj., s. 337 - 338).

Grubaiski:

Bajczarka pierwszorzędna summo gradu! (Baj., s. 320).

W przykładach zamieszczonych niżej rozśmieszają hybrydy fleksyjne zbudowane z polskich morfemów rdzennych i końcówek wywodzących się z łacińskich deklinacji:

Radoszewski:

A gdzież u licha Cen list mi się zapodział? To by był dopiero casus pasaideus. - A, jest ■ chwała Bogu! (Sąs., s. 19).

Kasia:

A to heretyk. A możeby mu tak coś de grubis powiedzieć, żeby tutaj więcej nie przychodził? (Pol., s. 30).

Hulatyński:

Miałeś profesor zupełną słuszność, bo ja rzeczywiście naukę trochę per nogom traktowałem.

Ciepiszewski:

Jak? jak? per nogom? (Do Marzyckiego) Słyszysz pan. co on sobie za jakąś nową łacinę wymyśla? A to neąuam² ... (Spostrzega się) Przepraszam pana dobrodzieja. (Gęsi, s. 338).

Do dowcipu kontrastowego można by jeszcze zaliczyć niekontrolowane, spontaniczne ujawnianie przez bohatera komediowego własnych myśli, które w jego zamierzeniu miały być ukryte pod płaszczykiem kłamstwa. Zwerbalizowanie niepożądanej treści wprawia w konsternację w równym stopniu nadawcę wypowiedzi i odbiorcę, widz (czytelnik) zaś bawi się kosztem ich obu oraz pozycją zdegradowanego w dowcipie przedmiotu.

Tromboliński:

Zdawało mi się wtedy, że to będzie niezła partia dla Dorci. Człowiek z tuką piwnicą -chciałem powiedzieć z takim majątkiem, gładki, miły ... (Teatr, s. 8).

Łapiszewski:

A chybaby Boga w niebie nie było, żeby taki majątek, to jest chciałem powiedńeć. taka zacna osoba, jak pani Stroińska, miała się dostać takiemu zbrodniarzowi. Cie., s.

33).

Napcio (myśląc o zdobyciu pieniędzy - dopisek K. S.):

Kogo by tu podpisać? chciałem powiedzieć, prosić o podpis? (Kre., s. 252).

Przypis za: M. Bałucki, op. cit., t. XI, s. 19: casus pascudeus - żartobliwe wyrażenie pseudołacińskie: ‘paskudny wypadek'.

ibid., s. 338: neęuam (łac.) - nicpoń, urwis.

2