Obraz3 (16)

wanym przez lud święcie wyobrażeń romantycznego średniowiecza - oto twórczy postulat, który można by wydobyć z omawianej rozprawy.

Podczas gdy grecka klasyczność była samorodna, poecie XIX wieku pełnia oryginał-ności stała się niedostępna. Poeta ów musi nieuchronnie wybierać wśród wzorów. Ma przed sobą alternatywę klasyczności i romantyczności. Potencjalny twórca poezji narodowej staje tym samym przed problemem natury praktycznej. Rozważmy ten problem, wychodząc od II tomu Poezyj Mickiewicza.

Zdaniem poety tradycja klasycyslyczna nie jest najwidoczniej całkiem martwa. Autor Grażyny, odrzucając dorobek literacki Rzymu i Francji, nie odtrąca przecież wzorów klasycznych od Homera do Tassa³¹. Być może, powodowała nim tu konieczność nie dysponował rodzimymi, ludowymi przykładami epiki bohaterskiej, a nie opanował jeszcze odpowiednich konwencji pochodzenia romantycznego. Doświadczał zatem trudności typowych w okresie "przejściowym". Jak wiemy, stylizacja nierzadko występuje "w takich momentach procesu historycznoliterackiego, kiedy formujące się nowe tendencje i kierunki nie ukształtowały jeszcze pełnego repertuaru form własnych"³². Toteż wizja narodowej dawności w Grażynie wydaje się stale kształtować pod ciśnieniem wzorca styEżacyjnego" ańfyćźHej (Homer) i nowożytnej (Tasso) epopei - zarówno » aspekcłlfTematycznyrn, jairkónstnikcyjnym i językowym³³. Gdy przetojwórca podejmuje temat z dziejów ojczystych, wchodząc we wszechstronny kompromis z ustalonymi wzora-mi tradycjiJdasycystycznei. realizuje wariant minimalny programu pocą narodowej. ' ^_

W przeciwieństwie do klasycyzmu romantyzm nie tyle dostarcza gotowych wzorów ile jest sam przez się "kryzysem wzorów", fermentem konwencji literackich. Jako tał romantyzm pozostaje w naturalnym przymierzu z poezją ludową, traktowaną prze romantyków jako wytwór spontanicznych natchnień i antykonwencjonalnej ekspresf. Niezrozumienie powyższych faktów prowadzi do ograniczonych i nieautentycznymi projektów romantyczności, jak u Brodzińskiego³⁴.

"Nikt nie zaprzeczy - pisał Mickiewicz do Odyńca w 1826 r.- że w piosńkad sławiańskich oddycha prawdziwa słodycz, delikatność i wesołość Anakrconta; ale czyli Anakrconta pieśniami ograniczać należy literaturę, i jeszcze w czasach, które widział Goethego, Szyllcra, Moora i Bajrona? [...] Że wszystko, co jest okropne, a nawę: wzniosłe i tragiczne, przeciwi się' charakterowi Sławian? Ze u nas są tylko żeńskie miło* ne śpiewy? Tych wszystkich dziwnych oświadczeń dotąd zrozumieć nie mogłem*³⁵ Wydaje się, iż nie inaczej określał swe stanowisko literackie Mickiewicz kilka lat wcześniej, gdy wstępował na drogę balladzisty³⁶. Właściwie rozumiany romantyzm nic jc4 aktem wspaniałomyślności wobec folkloru ani deklaracją uległości wobec Utrwalonyd wzorów literackich - choćby skądinąd znakomitych - lecz przekroczeniem tego, co £ przez literaturę rozumie w stronę szeroko rozumianego folkloru jako autentycznej języka narodowej wspólnoty. W języku tym można znaleźć rozmaitość estetyczni wzniosłość, okropność, groteskę; obietnicę nowego stylu językowego i odrębny porządd tematyczny. Wszystko to razem potraktowane w duchu romantycznej innowacyjno^ stanowi surowiec twórczości, w której wyniku powstanie spójna formacja tematyczni -językowa, czyli narodowa poezja mitologiczna. Taki właśnie byłby maksymalni wariant Mickiewiczowego programu poezji narodowej.

Powyższy wniosek skłania do przypomnienia kilku wypowiedzi Mickiewicza, który** świadkiem miał być Odyniec. "W ogóle cale to balladyczno-romantyczne przejście w li*

raturzc naszej - czytamy w korespondencji szwajcarskiej - Adam [...] przyrównywał do tego lauterbruńskiego wąwozu pod tym względem, że jak on, choć sam chaotyczny i dziki, prowadzi przecież do widniejącej na końcu najpiękniejszej z Alp góry Jungfrau, tak i obecna poezja romantyczna u nas ma również w perspektywie poezję narodową, jaką była w starożytności poezja grecka, a jaką w wiekach średnich wstrzymało lub skrzywiło ślepe naśladowanie poezji starożytnej"³⁷. Oto refleksje weimarskie: "Dziś, gdy świat znów prawdy zapragnął, sztuka już nie wystarcza ludzkości i poezja musi wrócić do prawdy. Jakoż i zaczyna już wracać - ale jeszcze tylko przez sztukę, przez naśladownictwo form nowych, których szuka w poezji ludowej, gdzie natura góruje nad sztuką. Ale ciasny obręb pojęć ludowych, sama szczerość i prostota uczuć nie wystarczają jeszcze poezji wyższej. Źródło zaś żywych i najwyższych jej natchnień: żywa wiara jako prawda najwyższa - jest jeszcze dla dzisiejszych poetów jak tym skarbem zaklętym w bajce £...]"^3S. I wreszcie dialog o genezie wielkiej poezji od Homera do Goethego: "»Poezja ludowa nie jest źródłem, ale tylko jak wiejska dziewczyna czerpie wprost dłonią i j>ije ze źródła [...]« - »A więc cóż jest tym źródłcm?« - »Rzeczywistość i Prawda. Dla gminnego oka to skała - ale toż właśnie ze skaty na Parnasie greckim wytiysło źródło kastalskie. Imnginacja jest tylko jak Hebe, co z tego źródła nalewa [...]«‘³⁹.

Cokolwiek by sądzić o wiarygodności Odyńca³⁰, nie ma w cytowanych zapisach nic nieprawdopodobnego. I nic się zasadniczo nie zmieni, jeśli potraktujemy Odyńcowc świadectwa - najostrożniej - jako sformułowane po latach interpretacje Mickiewiczowskiej ludowości. Wynika z nich kilka wzajemnie powiązanych konkluzji. Po pierwsze, poeta traktował słowo ludu nie tylko w aspekcie estetycznvm._aleJ. poznawczym: było ono dian świadectwem j^rawdy wyrastającej na .gruncic-żywcj- wiary-To-_diugic»-slpwo to, choć żywiołowe, stanowi zaczyn.nowego kunszlu poelyckiego wobec zużycia i zakłamania starych form: wiara ludu, choć prymitywna, pozostaje gruntowną przesłanką ważnych prayyd. Po trzecie, jćśt zadaniem poezji przedłużyć promień gminnej wiary, dotrzeć do prawd wyższych i znaleźć dla nich odpowiedni wyraz. To znaczy - by odwołać się do poprzednich analiz - odkryć ład mitologiczny i nadać. mu. formęjężykową. Po czwarte, powyższy zamiar jest tożsamy z projektem poezji narodowej.

3.MitoIogia poetycka jako problem przewodni niniejszych badań

Wypada zebrać pokrótce wnioski z dotychczasowych rozważań. Zatem:

1/ Głównym przedmiotem zainteresowań teoretycznych młodego Mickiewicza nie jest samookreślenie twórcze w kategoriach romantyzmu, lecz program poezji narodowej.

2/ Tradycja klasycystyczna nie stanowi zasadniczej przeszkody w ukonstytuowaniu takiej poezji. Mogą do niej należeć utwory spełniające dwa warunki - narodowy temat historyczny lub idylliczny oraz odrzucenie norm francuskiego i oświeceniowego klasycyzmu w zakresie języka i oglądu świata. Dopuszcza się twórczą restytucję dawniejszej klasy ezności i kontynuację sentymentalizmu.

3/ Wyższy stopień świadomości teoretycznej Mickiewicza reprezentuje koncepcja poezji mitologicznej. Poezja i mitologia są nierozdzielne nie tylko w porządku genetycznym. Poezja stanowi kształt językowy mitologii, gwarantując jej wartości estetyczne;

67