P1030254

niepokojem i długami a „życiem, które niewielu z nas uznałoby za dąjące się zaakceptować” (Kempson i in., 1994: 280, 282, 286₎ 293).

Strategie radzenia sobie stosowane w celu przetrwania w warunkach biedy nie ograniczają się jedynie do zarządzania niewystarczającymi zasobami. Mogą one obejmować także radzenie sobie z postawami związanymi z byciem traktowanym w kategoriach Innego oraz traktowaniem, o którym była mowa w rozdziale piątym. Mogą one dotyczyć również mierzenia się z osobistymi traumami oraz prób przetrwania ich (Holman, 1998). Ponadto ludzie biedni „doświadczają takich samych problemów biograficznych, z jakimi spotykają się wszyscy, chociażby problemów związanych z wychowywaniem dzieci” (Leisering i Leibfried, 1999: 124). Ubóstwo sprawia, iż trudniej jest zmierzyć się z problemami związanymi z wychowaniem potomstwa (ATD Czwarty Świat, 1991,1996; Ghate i Hazel, 2002). Stres pojawiający się w sytuacji biedy może osłabiać zdolności rodziców, a stosowane przez nich strategie zorientowane na przetrwanie mogą sprawić, że „ich uwadze umkną indywidualne potrzeby własnych dzieci” (Wilson i Herbert, 1978: 186). Jednak większość z nich walczy o to, aby opiekować się dziećmi najlepiej jak tylko potrafią. Amerykańskie badanie dotyczące samotnych matek szczegółowo opisuje „codzienne zmagania o to, aby być dobrymi rodzicami” i „aby stworzyć dzieciom strefę bezpieczeństwa, w której chronione byłyby przed niebezpieczeństwami, gdzie zapewnione miałyby możliwości edukacyjne, gdzie miałyby kochającą rodzinę i gdzie zaspokojone byłyby ich wszystkie potrzeby materialne” (Holloway i in., 1997: 94). Jednocześnie próbują one łączyć pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi (zob. także Kemmer i in., 2001). Inne badanie matek pochodzenia Afroamerykańskiego, które mają niski dochód, opisuje stoBO-wane przez nie strategie macierzyńskie: „osłaniającą” oraz „wspierającą”, które mają na celu „ochronę dzieci przed niebezpieczeństwami oraz promowanie ich pozytywnego, społecznego, kulturowego oraz naukowego rozwoju” (Jarrett i Jefferson, 2003: 21).

Zusoby osobiste i społeczne

Jak zostało zauważone w rozdziulo trzecim, to właśnie kobiety ponoszą główny trud, wiążąc koniec z końcem w przypadku niewystarczających zasobów. W swoich działaniach sięgają do osobistych, a często także społecznych, zasobów. Dwa słowa, które przewijają się ciągle w literaturze dotyczącej ubóstwa - zarówno na Południu, jak i na Północy — a które służą opisywaniu osobistych zasobów, do jakich sięga się, wałcząc o przetrwanie, to: odporność (resilience) oraz zaradność (resourcefuIness) (zob. np. Forrest i Kearns, 1999; Narayan, 2000; Hill, 2001). Badania brytyjskie pokazują, iż wiązanie końca z końcem przy niewystar-cząjących zasobach wymaga także umiejętności dotyczących planowania budżetu, robienia zakupów oraz planowania posiłków (Christie i in., 2002). Takie zachowania mogą być czasochłonne i bardzo męczące: „Jesteś bardziej zmęczony. Mam na myśli [... ] to, że bycie biednym oznacza tyle pracy, całe twoje życie” (kobieta cytowana za: Beresford i in., 1999: 94).

Dla niektórych sam fakt walki o przetrwanie oraz zarządzanie niskim dochodem mogą być źródłem satysfakcji i dumy (Hol-loway i in., 1997; Stephenson, 2001). Jednak niezliczona liczba badań wskaztye również na „niebezpieczeństwo przedstawienia zbyt różowego obrazu kobiecej zaradności, która pomija ciężar, jakim są one w wyniku tych działań obarczone”, szczególnie w sytuacji zadłużenia (Kempson, 1996: 24). Czasami trudno jest wykorzystywać (nierzadko uszczuplone) zasoby osobiste, kiedy jest się zbyt wyczerpanym samą walką, aby skutecznie związać koniec z końcem, i gdy pod wpływem doświadczeń związanych z biedą jest się przytłoczonym uczuciami zniechęcenia, poczucia beznadziei, bezsilności oraz braku kontroli (Holman, 1998; Ghate i Hazel, 2002). Ma to miejsce szczególnie wtedy, gdy biedzie, co się często zdarza, towarzyszy zły stan zdrowia (Marsh i Rowling-son, 2002; Vegeris i Perry, 2003). Osobiste mechanizmy radzenia sobie, takie jak na przykład palenie, mogą same przez się przyczynić się do zrujnowania zdrowia (Graham, 1993; Dundee Anti-Poverty Forum, 2003).

Zasoby osobiste mogą zostać wzmocnione przez zasoby społeczne pochodzące z silnych sieci społecznych (Ghate i Hazel,

I 2002). Amerykański antropolog wskazuje na badania etnogra-

167