P1070351 (2)

ogólniejszy, "wywołujący wrażenie (także przyjemne)", nie tylko wywołujący ból, przykrość'; Zimorowicz pisał np. „Twoje oczy skromne, a przecie dotkliwe”. Siei. 326, L.

Natomiast wyszły z obiegu wszystkie odcienie znaczenia biernego "taki, który może być dotknięty", np. treść 'sprawdzalny, dostępny poznaniu zmysłowemu’: „Bez otworzystych i dotkliwych dowodów wierzyć temu nie mają”. Smalc. 43; „Po zmartwychwstaniu ciała nasze niedotkliwe jak wiatr być by miały". Sk. Dz. 580); 'nietknięty, dziewiczy’ („Niedotkliwe panieńskie łoże". Łącz. Zw. 30); 'obrażliwy, uraźliwy’ („W punkcie honoru niedotkliwy. Papr. W 1, 346) i wreszcie 'wrażliwy, azuły' („Domyślam się, co czuje dotkliwa dusza". Teat. 6 b, 50, L).

Do XVIII w. sporny znaczył przede wszystkim 'spierający się, kłótliwy, swarliwy’ („Karz dzieci, aby snadż potem jako nie karani nie sprzeciwiali się a sporni nie byli". Glicz. Wych. E 6b; „Ja, nie chcąc być spornym, zezwalam na to”. Twórz. Wiecz. 27, L). Linde notuje wprawdzie odcień bierny 'będący przedmiotem sporu*, ale nie podaje ani jednego przykładu takiego użycia wyrazu; treść tę zatem musiano realizować bardzo rzadko lub może nie miała ona jeszcze zbyt długich tradycji.

W tekstach szesnasto wiecznych przymiotniki żądny, żądliwy występują nie tylko w znaczeniu czynnym 'żądający', ale są też semantycznymi równoważnikami imiesłowu biernego pożądany, np. „Czas ten żądny od Boga z nieba do zachowania wolności naszych zesłany, mimo się puszczacie". Janusz. Oksz. B 3 b; „Nauki Pana są żądliwe nad złoto". Wróbl. 41, L.

Znaczenie bierne (z odcieniem potencjalnym) ma również w tym okresie formacja straszliwy, według Lindego 'taki, którego łacno przestraszyć, płochliwy’ („On, będąc straszliwy, zląkł się, a w tym strachu umarł". Biel. Sw. 142, b, L). Dziś straszliwy — to właśnie 'straszący, wzbudzający strach*. Przeciwnie — przymiotnik wątpliwy, współcześnie używany w znaczeniu taki, o którym się wątpi', znaczył też kiedyś 'wątpiący ; por. u Knapiusza: „Wątpliwego łacno nakierować".

Jednym z najwcześniejszych przesunięć w zakresie znaczenia strony był zanik treści czynnej przymiotnika luby 'taki, który coś lubi’; użycia takie notują jedynie najstarsze teksty polszczyzny; por. „Lub jeśm był w prawdzie twojej". Ps. Puł. 25, 3, Sł. Stp.

Bardzo rzadko w przymiotnikach występuje innego rodzaju chwiejność w zakresie kategorii strony, mianowicie współistnienie treści czynnej i zwrotnej, np. pożywny pokarm "żywiący kogoś’ i „pożywne gawrony”. Banial. J. 3, L, 'żywiące się, żarłoczne', omylny "mylący kogoś' („Przyjaciel omylny" Rej, Zw. 81 b, L 'fałszywy’) — i 'mylący się’ (Człowiek jest omylny).

Zmiany znaczenia w zakresie kategorii strony, zjawisko typowe dla przymiotników, trafiają się sporadycznie — jak już o tym była mowa —

m

iw innych klasach wyrazów. Spośród rzeczowników podlegają im przede wszystkim formacje odczasownikowe. Miłośnik, który ma dziś znaczenie czynne (miłośnik muzyki poważnej), w staropolszczyśnie występował zwykle właśnie w użyciach biernych 'ten, którego ktoś miłuje'; przypomnijmy chociażby fragment modlitwy z Modlitewnika Nawojki; „Miłośniku mój, nie raczy-ż mnie opuścić”. 140, Sł. Stp. W zwężonym nieco zakresie — 'kochanek, wybraniec’ — wyraz zachował pełnię żywotności jeszcze w wieku XVII, np. „Ja bym chciała, by miłośnik mój żył w najdłuższe lata”. Otw. Ow. 123, L.

Za przykład przeobrażeń kategorii strony w czasownikach mogą posłużyć dzieje wyrazu doznać. Linde notuje go przede wszystkim w znaczeniu czynnym 'poznać do końca, gruntowniej dojść’ — i ilustruje to użycie cytatem: „Wiele umiał geometrii w domu, doznał jej w szkołach”. Oas.

Wyr. Była to w XVI w. podstawowa treść tego wyrazu, mająca liczne odmianki: 'poznać, upewnić się, przekonać się’ („A iż prawdę mówię, doznasz tego z wierszyka”. Bud. Bibl. c 2, Sł. Sz); 'rozpoznać, przeniknąć kogo, zdemaskować’ („Przeto się rozgniewał na żonę swoją Anastację gdy ją doznał w nierządnym chowaniu”. Biel. Kron. 428, Sł. Sz); "doświadczyć, poddać próbie’ („Potwarzą i męczeniem doświadczamy go, abychmy doznali skromności jego". Bibl. Radź. Sap. 2/19, Sł. Sz.) i wreszcie ‘egzaminować kogo, sprawdzać czyje wiadomości* („Kiedy go doznawał w nauce praw, na wszystko mu z pamięci odpowiadał”. Sk. Zyw. 283, L). Niektóre z tych odcieni, zwłaszcza najogólniejszy z nich — “doświadczyć, wypróbować’ — zachowały żywotność aż do XIX w. Mickiewicz pisał np.: „Wybierz drugiego człowieka, człowieka doznanej wiary, któremu byś w każdej próbie tak zaufał, jak sam sobie”. Bali. 54, Dor. Przesunięcie od znaczenia czynnego do receptywnego — ‘odczuć, poczuć* — dokonywało się zapewne pod wpływem używania wyrazu w takich sytuacjach realnych, w których wypróbowanie czego powodowało określone skutki — przyjemne lub przykre — dla poznającego podmiotu (por. „W potrzebie — mówią — doznać przyjaciela”. Koch. J. Odpr. A4, Sł. Sz. — ‘poznać i rozczarować się’ albo 'poznać — i doświadczyć uczucia radości’). Taki synkretyzm treści 'doświadczyć, poddać próbie kogo lub co’ i 'odczuć co samemu’ charakteryzuje i niektóre współczesne zastosowania wyrazu; jako przykład przytoczmy fragment wiersza Leopolda Staffa: „Często dość zbadać szczęścia przyczynę, by doznać jego kruchości”. Poezje III, 277, Dor.

Przesunięcia centrum semantycznego w wypadku wahań znaczenia strony mają charakter bardzo radykalny; w ich wyniku ze wspólnej treści wyjściowej kształtują się odcienie skrajne, antonimiczne. Nie jest to jednak mechanizm jedyny w tej kategorii przeobrażeń znaczeniowych. W innych wypadkach zmiana dominanty przebiega stopniowo, kolejne

125