P1080769

i antropologią, w szczególności zaś — w związku z ówczesnymi koncepcjami człowiek. mikrokosmosu, w którym przejawia się i odzwierciedla uniwersum, owa wewnętrzna aktyno umysłu, do której należy śnienie, odsłania z jednej strony niedostępne na innych drogach po*.H wnętrze istoty ludzkiej, z drugiej — niepoznawalne inaczej wnętrze wszechświata; najof!?^ ośrodek ludzkiego „ja” — i najgłębszą istotę wszechrzeczy, „tajemnice wewnętrznej człowieka” — i tajemnice praw rządzących bytem, naturą, kosmosem. Właśnie to przeświafaj^ stało się przedmiotem ataku w rozprawie Jana Śniadeckiego O pismach klasycznych i ronffi cznych (1819), w której, wśród zarzutów czynionych wnoszonej przez literaturę romantyczna^' człowieka i świata, znalazł się także zarzut, iż literatura ta „marzenia we śnie [...] bierzę f' za wyroki prawdy”.

W tej dwojakiej perspektywie, antropologicznej i kosmologicznej, sen wiązany jest bezpośrednio — na przestrzeni całego wieku — z pytaniem o istotę twórczości poetyckiej 11| rzej - artystycznej). W większości przypadków w twórczości tej upatruje się z jednej f|| ny działanie tych samych co w śnie, podstawowych praw rządzących i naturą, i umysłem, |^ giej — ich odsłanianie.

2. Charakterystyczną dla romantyzmu, płynną skalę użyć słowa „sen” i wyrażeń znaczeniom bliskich (takich jak rozmaite odmiany „marzenia”), ówczesny sposób pojmowania odpowiednich zjawisk i przypisywaną im rangę ukazuje Godzina myśli (1833) Słowackiego, tyleż poem_a* autobiograficzny, co poetycki traktat o wewnętrznych strukturach działania ludzkiego umysłu one tutaj ujęte jako swoista aktywność poznawcza człowieka.

Swoistość owa polega na tym, że umysł, działając intuicyjnie (a nie poprzez łańcuchy rozumowań), bezsłownie (czasem zaś nie mając w ogóle możności jakiejkolwiek, nie tylko słownej artykulacji) oraz w sposób a-czasowy (bowiem i przeszłość — w tej wewnętrznej aktywności umysłu, jaką jest pamięć, i przyszłość — w tej wewnętrznej aktywności umysłu, jaką m przeczucie, stanowią tu rodzaj jednej, współistniejącej z teraźniejszością, symultanicznej całości) wnika pod powierzchnię zmysłowych, rozwijających się stopniowo i cząstkowo we właściwym światu zmysłowemu czasie następczym (linearnym) zdarzeń i zjawisk, zarówno należących do indywidualnej biografii jednostki, jak składających się na dzieje wszechświata, na proces kosmologiczny, na istotę wszelkiego bytu. Nadawanie tym intuicyjnym, głębokim treściom poznawczym (tak głębokim, że pozostają we wnętrzu umysłu bez wszelkiego wyrazu) określonej artykulacji, czy to słownej, czy obrazowej, mianowicie dokonującej się przez stwarzanie w wyobraźni fikcyjnych (a więc w tym sensie nierealnych, ale wyrażających owe najgłębsze treści poznawcze) postaci i zdarzeń (i w ten sposób „wywiedzenie na świat” owych treści z „przepaści ciemnej, głębokiej” wnętrza umysłu, „posągom myśli” nadawanie „ciała”) ujęte jest tutaj jako podstawowa zasada życia umysłu w ogóle (jeden z bohaterów poematu, u którego aktywność ta jest zahamowana, ginie), a podstawowa zasada twórczości poetyckiej w szczególności. Analogicznie pojmowany jest w tej epoce sen.

Powiązania między istotą twórczości poetyckiej (i szerzej — artystycznej) a snem jako określonym rodzajem aktywności umysłu dokonuje Krasiński w rozprawie Magnetyczność (1857).

I twórczość artystyczna, i sen opierają się według niego na tej samej zasadzie działania umysłu, podstawowej zarazem — podobnie jak u Słowackiego — dla życia umysłu w ogóle. Polega ona na tym, że ,„myśl czysta, oderwana” (która nie została jeszcze w żaden sposób wyartykułowana; odmiana „posągu myśli”, który nia ma „ciała”) „musi przemieniać się w kształt i obraz”. Podstawowa struktura działania umysłu polega na „ciążeniu” owej niewyartykułowanej „myśli czystej, oderwanej” — „ku kształtowi i obrazowaniu się”: „do czego już dąży bezprzestannie na jawie, do czego zaś najzupełniej i najwyraźniej dochodzi w snach”. Różnice między sposobem działania umysłu w tych dwu stanach (przy zasadniczej tożsamości elementarnej zasady) są dwojakie. Po pierwsze, na jawie myśl ta znajduje głównie wyraz w słowach, a we śnie - głównie wyraz obrazowy (zwłaszcza w tworzeniu wyobrażonych postaci). Po drugie, na jawie czynna jest nasza wola, która nie działa wówczas, gdy w stanie uśpienia śnimy. Pod kierunkiem zaś woli, na jawie, owa niewyartykułowana myśl znajduje jeszcze dwa inne rodzaje artykulacji: z jednej strony rozumowanie, z drugiej — nasze uczynki. Twórczość artystyczną cechuje to, że ulegają w niej połączeniu właściwości działania w obu stanach: „Dopiero w sztukach wola każe myśli tak samo rozumować i służyć czynom, jak na jawie, i zarazem dozwala jej, jak w snach, przeobrażać się w obraz i postać — w sztukach jest już pewne, ale normalne zawsze, bo pod woli kierunkiem wciąż, połączenie stanu jawy ze stanem snu

W takim ujęciu snu, twórczości artystycznej i podstawowej zasady działania umysłu ludzkiego, która sama już rozumiana jest tutaj jako zasada twórcza, odnajduje identyczną zasadę twórczą, którą w sposób reprezentatywny dla poglądów epoki przedstawia za romaat.