P1180325

86 Bogusław Gediga

przez ludność kultury łużyckiej i to, jak wykazała analiza materiałów uzyskanych zwłaszcza podczas badań na Baduni, dokonane to zostało w najmłodszym okresie epoki brązu i w okresie halsztackim. Ze wspomnianym sanktuarium ślężańskim wiąże się jeszcze jedno zagadnienie, a mianowicie monumentalnych rzeźb kamiennych z rejonu Slęży. Zagadnienie ich czasu powstania jest jednak ciągle jeszcze przedmiotem dyskusji^u. Nie referując tutaj tej kwestii szczegółowo sądzę, że nie można o tych rzeźbach nie wspomnieć, gdyż istnieją przesłanki, wielokrotnie już przytaczane i rozwijane w dotychczasowej literaturze, przemawiające za możliwością powstania tych rzeźb w okresie rozwoju kultury łużyckiej na Śląsku. Byłyby to unikalne przykłady rzeźby kamiennej kultury łużyckiej i na ich powstanie mogły wywrzeć wpływ oddziaływania południowe z terenu Grecji, czego szczególnym potwierdzeniem zdaje się być rzeźba postaci z rybą w charakterystycznej postawie kontraposto-wej^a.

W okresie halsztackim, w jego młodszej fazie, odnotowujemy przemiany kulturowe na obszarze wschodniego Pomorza, które stały się podstawą wyróżnienia nowej kultury archeologicznej, występującej w literaturze pod różnymi nazwami, przy czym najbardziej komunikatywne będzie stosowanie dawnego i bodaj najpowszechniejszego określenia jakim jest kultura pomorska. Pozostawiamy całą problematykę genezy tej kultury, jej rozwoju itp. na uboczu, ograniczając się jedynie do zagadnienia jakie zmiany i przeobrażenia odnajdujemy w sztuce tego okresu w zasięgu kultury pomorskiej. Ogólnie można powiedzieć, że będą to wszystkie te cechy kultury pomorskiej, które stanowią zarazem główne kryteria wyróżniania jej jako oddzielnej kultury archeologicznej. Z tego względu zasługują one na szczególną uwagę, gdyż określenie ich genezy i miejsca w przeobrażeniach, jakie odnotowujemy w dziejach sztuki od 2 połowy n tysiąclecia i w I tysiącleciu p. n. e. na terenach, gdzie rozwijała się kultura łużycka i pomorska, może mieć wpływ na nasze spojrzenie na całość przemian, które stały się podstawą wydzielania nowej kultury archeologicznej.

Wypada może na wstępie podkreślić, że do wytworzenia oryginalnych i znaczących przykładów sztuki dochodzi głównie w halsztackim okresie rozwoju kultury pomorskiej i to na zajmowanym wtedy przez

" B. Gediga, op. cii., s. 151 n, tamie dalsza literatura*, tenże. Siadami re-tigu Pnsłoman. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1976, s. 109—112, 147—151.

^u H. Ceha k-Hoła bo wieżowa. Badania nad wierzeniami religijnymi ir starożytności i wczesnym średniowieczu na terenie Śląska [w:] Religia pogańskich Słowian, Kielce 1963, s. 75 n.

nią terenie, a zwłaszcza na obszarze Pomorza Wschodniego, Środkowego i części Wielkopolski. W młodszych fazach rozwoju kultury pomorskiej na obszarach które zajmuje, możemy mówić przede wszystkim o wchłonięciu wielu elementów kultury łużyckiej, zatraceniu własnych oryginalnych form, a ponadto z tego okresu brak jest znakomitszych wytworów, które wzbogaciły sztukę.

Wyjątek stanowią tutaj jednak niektóre wyroby metalowe, zwłaszcza ozdoby wczesno- i środkowolateńskie, a wśród nich zapinki kultury pomorskiej, które niewątpliwie uznać można za duże osiągnięcia rękodzielnictwa artystycznego- Raczej jednak możemy mówić o wyraźnym zubożeniu działalności artystycznej, zarówno w stosunku do osiągnięć w tej dziedzinie ludności kultury łużyckiej jak i pomorskiej z halsztackiej fazy jej rozwoju. W całej rozciągłości uwaga ta dotyczy grupy czy też niekiedy wyróżnianej jako osobna kultura tzw. grobów podklnaao-wych. Ten zespół nie prezentuje godniejszych uwagi osiągnięć w dziedzinie sztuki. W tym zakresie nie przejął on ani tradycji kultury łużyckiej, ani też pomorskiej. Ceramika grupy grobów podkłoszowych w swoich formach stanowi w dużym stopniu nawiązanie do ceramiki kultury łużyckiej, jednakże posiada skromne tylko zdobnictwo i nie prezentuje większych wartości artystycznych.

W młodszej fazie okresu halsztackiego na terenie Pomorza Wschodniego wystąpi szereg nowych elementów kulturowych, będących zarazem przykładami sztuki oraz dokonujących się w jej dziejach przeobrażeń. Te zjawiska, jak wiadomo, bardzo szybko poszerzają teren swego występowania.

Niewątpliwie nowym elementem w stosunku do okresu rozwoju kultury łużyckiej będzie wytwarzanie specjalnej ceramiki przeznaczonej dla celów obrzędów grzebalnych. Ceramika ta uzyskuje oryginalne formy, jakie stanowią zarówno popielnice twarzowe jak i domkowe. Nie posiadają one żadnych nawiązań w ceramice kultury łużyckiej, podczas gdy ceramika użytkowa stołowa czy kuchenna ludności kultury pomorskiej takie właśnie nawiązania posiada. Obok motywów omamenśa-cyjnych występujących na ceramice kultury pomorskiej, które stanowią nawiązanie do kultury łużyckiej, pojawiają się również nowe lub też niektóre tylko stają się dominujące. Należy do mch motyw jodełkowy. Tą jodełką wykonywana była większość kompozycji dekoracyjnych na ceramice. Motyw jodełkowy nie był obcy ornamentyce kultury łużyckiej, nie był jednak tak powszechny. Ludność kultury łużyckiej posługiwała się ornamentyką linearną prostą. Można też zwrócić jeszcze uwagę na uzyskiwanie znakomitych efektów przez stosowanie ornamentyki inkrustowanej na czarnych wyświecanych ściankach naczyń, co można