P1170346

168 Tadeusz Malinowski [21

Opracowanie budownictwa ludności kultury łużyckiej ukazało się pod tytułem, którego sformułowanie jest niezwykle bezpieczne dla autorki. Zdaje się on sugerować (nb. wbrew niektórym fragmentom wstępu oraz, przede wszystkim, tytułowi streszczenia francuskiego), że w swej pracy autorka przedstawia jedynie wybrane zagadnienia budownictwa ludności kultury łużyckiej, tak w zakresie doboru materiałów, jak i sformułowań ogólniejszych. Takie postawienie sprawy w znacznym stopniu usprawiedliwia autorkę, jeśli chodzi o pominięcie przez nią źródeł do budownictwa ludności kultury łużyckiej, występujących na nietypowych dla owego zagadnienia obiektach, mianowicie na cmentarzyskach. Rzecz, zdawałoby się, paradoksalna, ale właśnie i cmentarzyska dostarczają pewnej ilości danych, odnoszących się do interesującego nas tematu. Wyraźnie mówią o tym materiały etnograficzne oraz materiały archeologiczne spoza kultury łużyckiej, na podstawie których można śledzić genezę budowli cmentarnych.

Jednym z najbardziej istotnych zwyczajów obrządku pogrzebowego, notowanym u znacznej części współczesnych społeczeństw pierwotnych i w kulturach ludowych społeczeństw cywilizowanych, jest wyposażenie zmarłego. Najbardziej zaś konsekwentnym objawem przyznawania zmarłemu prawa do użytkowania rzeczy, które były jego własnością za życia, jest chowanie nieboszczyków w chatach. Zwyczaj ten znany jest np. u ludności plemienia Bakondjo, która niekiedy pali chaty lub opuszcza ich dachy na ziemię ¹, na Nowych Hebrydach⁴, u Beczuanów⁵ i in. Echem zaś zwyczajów przyznających zmarłemu prawo do zajmowanego przez niego za życia mieszkania są niektóre budowle nagrobne. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że wszelkie grobowe konstrukcje domkowate, daszkowa te, szałasowa te, jak zresztą i popielnice w kształcie domków, to rodzaj symbolicznego pochówka zmarłego w domu. Zwyczaj nakrywania grobu daszkiem stosują więc Ajnowie ⁶, co ma odpowiadać popielnicom w kształcie domków używanym przez Giliaków⁷. Budowle tego typu, tzw. domki nagrobne, nie tylko były rozpowszechnione w całej prawie Azji północnej, lecz do niedawna obserwowano je również i na

terenach zamieszkałych przez Białorusinów, a także na położonych tam cmentarzach żydowskich ⁸.

Analogiczne zwyczaje obrządku pogrzebowego znane były i najdawniejszym społeczeństwom pierwotnym Europy. 1 tak np. w Polsce neolityczna ludność niektórych grup kultury ceramiki sznurowej chowała swych zmarłych w mieszkaniach⁹. Tzw. domy zmarłych znane są np. w młodszej epoce kamienia na terenie Turyngii¹⁰, z wczesnej epoki brązu w okolicy Hamburga, w Dolnej Saksonii¹¹, z okresu halsztackiego zaś na terenie południowej Bawarii¹⁹. W okresie halsztackim ponadto występują sporadycznie na Pomorzu tzw. popielnice domkowe¹⁹, mające zresztą zasięg szerszy, sięgający terenu Włoch¹⁴.

Z niektórymi zjawiskami tego charakteru spotykamy się również i u ludności kultury łużyckiej w Polsce¹⁶. Pomijamy tu pojedyncze lub nie układające się w jakąś czytelną konstrukcję ślady drewnianych słupów i kołków, które wystąpiły na cmentarzysku z III okresu epoki brązu w Stobnicy w pow. piotrkowskim^l0, w kurhanach ż III/IV okresu epoki

• E. Frankowski, Krzyże kamienne i domki drewniane na cmentarzach poleskich, Ziemia, r. X, 1925, s. 135, 136; J. Falkowski, Notatki etnograficzne z Polesia, Wiadomości Ludoznawcze, r. II, 1933, s. 25—28.

⁹ J. Kos irzewski, Pradzieje Polski, Poznań 1949, s. 54.

⁵⁰ R. F e u s t e 1, Neolltische Totenhutten m Thuringen, (w:) Aus Ur- und Friih-geschichte, Berlin 1962, s. 124—126.

¹¹ W. W e g e w i t z, Ein Totenhaus unter einem hronzezeitlichen Hiigelgrabe in der Feldmark Sottorf, Kreis Harburg, Nachrichtenblatt fUr deutsche Yorzeit, r. 12, z. 2, 1936, s. 33—39.

¹² K. H. Wagner, Ausgrabungen m Siidbayem (Reg. Bez. Oberbayem, Nie-derbayem, Oberpfalz und Schwaben) vom 1. Januar 1938 bis 31. Marz 1939, Nach-richtenblatt fur deutsche Vorzeit, r. 16, z. 1, 1940, s. 7.

^ia H. J. E g g e r s, Hausurnen in Pommern, Mittełlungen aus dem Vorgeschicht-lichen Seminar der Universitfit Greifswald, z. 11/12, 1940, s. 117—125; J. Antoniewicz, Geneza i chronologia pomorskich urn domkowych, Przegląd Archeologiczny, t. VII, z. 1, 1946, s. 93—98.

¹¹ F. B e h n, Hausurnen, Berlin 1924.

i? t. Malinowski, Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce, Przegląd Archeologiczny, t. XIV, 1962, s. 71, 72, 90, 113; idem, Konstrukcje drewniane na cmentarzyskach ludności kultury łużyckiej w Polsce, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nr 1 <63), 1962, s. 54, 55.

i* H. W i k 1 a k, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Stobnicy, w pow. piotrkowskim, Przegląd Archeologiczny, t. X, 1958, s. 228. W nowszych publikacjach cmentarzysko to przydzielane Jest do tzw. grupy konstantynowskiej, grupy przejściowej, stojącej na pograniczu kultury trzcłnieckiej i kultury łużyckiej. Por. Ii. W i k 1 a k, Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej. Łódź 1963, s. 16—18 i 94; idem, Cmentarzysko w Stobnicy, pow. Piotrków Trybunalski, na tle grupy konstantynowskiej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria archeologiczna nr 11, 1964, s. 46, 56—57. Do „czystej" kultury łużyckiej III okresu epoki brązu zalicza się natomiast ślady pojedynczych słupów od-

J. Czekanowski, W głąb lasów Aruwimi, Wrocław 1958, s. 270—272.

⁴ G. Montandon, Traite d^fethnologie cyclo-culturelle et d¹ergologie systó-mntkjue, Parts 1934, a. 057.

• G. Montandon, op. dt, s. 669.

^TG Montandon. loc. eit.; A- P. Okładnikow, U źródeł kultury ludów Dalekiego Wschodu, (w:) Siadami dawnych kultur. Od Wołgi do Oceanu Spokojnego, Warszawa 1958, s. 323, 324. Por. także E. H. ropłOHoea, OrnunecKan ucropun Boazo-Okckozo AeaeóypeHh¹. MaTepnajiw h MCCJie^oBaHMH no apxeojiornM CCCP,

M 94, 1901, a. 78—82.