P1190069

nowi przedłużenie koncepcji „szelmy zwierzęcego"; człowiek antropomorfizując świat przyrodniczy wyróżniał także i pewne zwierzęta jako hero-trickster społeczności zwierzęcej. Najbardziej znanym typem „szelmy” bywa zazwyczaj lis, czasem także pająk czy zając. „Szelmą" bywa także i diabeł^4ł.

Stosunki między bogami w panteonie również stanowią wyraźne odbicie stosunków międzyludzkich. Już sam podział ważności, zróżnicowanie funkcji bogów odzwierciedla m. in. podział pracy w społeczeństwie: jedni bogowie ciężko pracują (jak np. Hefajstos, nie mający czasu dla swej żony Afrodyty i dlatego zdradzany przez nią — podobnie jak to się dzieje wśród ziemian), podczas gdy inni spędzają życie w nieustannym nieróbstwie, pijaństwie i rozpuście. Bogowie biją się (ze sobą, a nawet z ludźmi — por. opis wojny trojańskiej u Homera), kłócą i oszukują, co odzwierciedla także stosunki między ludźmi⁴³. Szczególnie ciekawym przykładem zależności pojęcia bóstwa od stosunków międzyludzkich są wyobrażenia o stosunkach rodzinnych panujących wśród bogów. Stosunki miłosne bogów, podobnie jak na ziemi, nie zawsze są „zalegalizowane”. W ten sposób mamy do czynienia z licznymi bogami i boginiami — kochankami. Jednak większość bogów żyje w stadłach małżeńskich, przy czym —■ znów na wzór i podobieństwo człowieka — nader często występuje poligamia bogów, zgodnie ze zwyczajami panującymi w kulturze danego ludu. Istnieją bogowie-ojcowie, boginie-matki **, bogowie-mężowie

42 Szczególnie w ujęciu ludowym, gdzie Jest on figurą nić tyle budzącą grozą, ile ucicszną: bywa oszukiwany, wypędzany, sam dokonuje drobnych oszustw itp. Por. np. znany utwór Mickiewicza Pani Twardowska.

u por. Ch. Halnchelln: Pochodzenia rellpll, Warszawa 1954, s. 159,

44 Mamy sporo opracowań problemu boskich matok. W Języku polskim najbardziej znaną Jest praca P. Hulkl Laskowskiego: Metka Jat uto, matki bogów, królowa niebios. Warszawa 1999, wyd. ł.

czy boskie małżonki, a wreszcie boskie dzieci. Małżeństwa boskie nie są bynajmniej wzorem dla ziemskich — żyją one przeważnie ze sobą źle, zdradzają i oszukują się wzajemnie, boskie żony bywają zazdrosne (np. Hera) i, zgodnie z przyjętymi w starożytności zwyczajami, uprawiają kazirodztwo.

Stosunki małżeńskie i rodzinne bogów są dla religioznawcy nadzwyczaj ciekawym terenem badań; mogą one służyć także badaniom stosunków społecznych ludu, których są odzwierciedleniem. Najbardziej jednak ciekawe w stosunkach wewnątrzpante on owych, także i ze względów ideologicznych, jest występowanie szczególnego typu stosunków międzyboskich — „kolektywu” władców panteonu, tzn. gdy na czele panteonu stoi nie jeden, lecz kilku bogów.

Najczęstsze są trójce bogów **. Biorąc najogólniej, istnieją dwa ich podstawowe typy:

—    ojciec — matka — syn (triada rodzinna lub żeńska),

—    ojciec — syn — ktoś trzeci (triada męska).

Pierwszy typ triad boskich nazywamy żeńskim, ponieważ w jego skład wchodzi choć jedna kobieta — matka boska.

Jest nader prawdopodobne, że triada żeńska jest wcześniejsza filogenetycznie od triady męskiej, stanowiąc zresztą także produkt długiego rozwoju pojęcia bóstwa.

W niektórych triadach bogowie-synowie są istotami ludzkimi (np. triada babilońska „kosmiczna” — Ea, której odpowiednikami są: grecki Oanncs, fiński Weinemeinen itp.), czasem jednak trzecia osoba trójc świętych „żeńskich" podlega dematerializacji (Muum-

o Czytelnik pragnący zapdknat się z wykazem triad boskich zechce przeczytać mój artykuł: O kiazp/ifcocji I genezie Trójc furiętych, „Euhcraer. Przegląd Religioznawczy". Warszawa HO, ar a. a. JS—U.