ScannedImage 9

26 Wprowadzenie

koncepcję epistemologicznego upadku człowieka potwierdzać by miały słowa bogini o zejściu z drogi prawdy na drogę zwodniczych opinii^{1 2}.

„Ty również powinieneś dowiedzieć się, jak to się stało, że ta zwodnicza opinia

Torując sobie drogę poprzez wszelkie rzeczy, uchodzić miała za rzeczywistą...

A teraz opowiem ci o tym świecie urządzonym tak, by całkiem był podobny do prawdy;

Odtąd nigdy już nie będą cię onieśmielać pojęcia śmiertelników”.

Aczkolwiek upadek dotyczy całego rodzaju ludzkiego, prawda może zostać objawiona wybranym w drodze łaski: dotyczy to nawet prawdy o nierzeczywistym świecie złudzeń i opinii, konwencji i postanowień śmiertelników, o urojonym świecie pozorów, które miały być przyjęte i uznane za rzeczywistość ³.

Objawienie, jakiego doznał Parmenides, i jego przekonanie, że tylko nieliczni osiągać mogą wiedzę pewną zarówno o świecie rzeczywistym, wiecznym i niezmiennym, jak i o nierzeczywistym, zmiennym świecie podobieństw do prawdy i złudzeń stały się inspiracją dla filozofii Platona. Wracał do tego tematu nieustannie, targany to nadzieją, to rozpaczą i rezygnacją.

vm

Przede wszystkim jednak interesuje mnie optymistyczna epistemologia Platona wyłożona w Menonie. Zawiera ona, jak sądzę, nie tylko zarodki kartezjańskiego intełektualizmu, lecz również Arystotelesowej oraz Baconowskiej teorii indukcji.

Wnikliwd pytania Sokratesa pozwalają niewolnikowi Meno-na przypomnieć sobie wiedzę zatartą, jaką dusza jego posiadała, gdy była wszechwiedząca. Jest to, jak sądzę, owa słynna Sokratejska metoda nazwana w Teajtecie „sztuką położniczą”, lub majeutyką; Arystoteles wspominał o niej w Metafizyce ⁴ powiadając, że Sokrates był wynalazcą indukcji.

Arystoteles, ale - jak twierdzę - również Bacon rozumieli przez „indukcję” nie tyle wnioskowanie od poszczególnych obserwacji do praw ogólnych, ile metodę, którą kierujemy się, gdy pragniemy wczuć się lub ujrzeć istotę, czy też prawdziwą naturę rzeczy⁵. Ale to właśnie, jak mówiłem, jest celem

1

czyli częściowej zgodności doktryny z faktami, doktryny, która tym samym może „wydawać się rzeczywista, lub, jak powiada Parmenides — „uchodzić za rzeczywistą”, mowa będzie niżej (s. 398 i in.), gdzie pojęcie podobieństwa do prawdy przeciwstawiam pojęciu prawdopodobieństwa. Patrz także niżej, Dodatki 3, 4, 6 i 7.

2

   Por. K. Reinhardt, Parmenides, wyd. 2, Góttingen 1959, s. 26. Por. także s. 5 -11 oraz DK, B. 1:31 - 32, skąd pochodzą pierwsze dwie linijki cytowanego niżej tekstu; linijka trzecia pochodzi z Parmenidesa w DK, B. 8:60, trzecia - z Ksenofanesa DK, B. 35, a czwarta z Parmenidesa DK, B. 8:61.

3

   Pouczające jest zestawienie tego pesymistycznego poglądu o nieuniknionym charakterze błędu z optymizmem Kartezjusza lub Spinozy, który w swym 74 liście (§ 7) [Opera, wyd cyt., t. 4] martwi się o tych, którzy „śnią o nieczystym duchu podsuwającym nam fałszywe a podobne do prawdy (veri simile) idee”. Patrz także niżej: rozdz. 10, p. XTV oraz Dodatek 6.

4

   Por. Arystoteles, Metafizyka, przeł. K. Leśniak, w: Dzieła wszystkie, t. 2, PWN, Warszawa 1990, 1078b, por. także 987 b 1, s. 823 i 631.

5

   U Arystotelesa indukcja (epagoge) oznacza co najmniej dwie różne metody, które czasem łączy on ze sobą. Pierwszą jest ta, która „prowadzi do uchwycenia (wczucia się w) zasady ogólnej” (Analityki pierwsze, przeł. K. Leśniak, w: Dzieła wszystkie, t. 1, PWN, Warszawa 1990, 67 a 22, s. 240-241; o anamnezie w Menonie, Analityki wtóre 71 a 7, tamże, s. 255). Druga (Topiki 105 a 13, 156 a 4, 157 a 34, tamże, s. 353, 456, 458; Analityki wtóre 78 a 35, 81 b 5 i n., tamże, s. 273, 281) to metoda polegająca raczej na dodawaniu pozytywnych dodatkowych świadectw (jednostkowych) niż świadectw krytycznych, kontrprzykładów. Pierwsza wydaje mi się starsza i bliżej związana z Sokratejską metodą krytyki i kontrprzykładów (majeutyką). Druga natomiast rodzi się z próby logicznego usystematyzowania indukcji, czy też,