P1260069

41. Wrocław. Katedra. Kapitel Hłużki w obejściu chóru

Zgodnie z burgundzką wczesnogotyckq czy też romańską tradycją pionowy system podziałów ściany nawy głównej oparty jest na poprowadzonym od posadzki aż po sklepienie prostokątnym występie muni, wzbogacającym od strony nawy głównej filar międzynawowy. Dopiero na ten występ nałożona jest pionowa nadwieszona służka, która schodzi jednak poniżej gzymsu impostowego filara. W ten sposób pionowe akcenty są przerywane dwukrotnie wybrzuszeniami gzymsu: raz na wysokości podziału międzykondygnaęyjnego, drugi raz na wysokości gzymsu filarowego.

Jeśli nawet można zgodzić się z opinią, że nadwieszone służki stanowią specyfikę głównie architektury cysterskiej, to jednak sposób ich budowania w chórze katedry wrocławskiej tej cysterskiej specyfice zgoła nie odpowiada. Wiązkowa bowiem nadwieszona służka nie wywodzi się z cysterskiej tradycji romańskiej, czy wczesnogotyckiej architektury burgundzkiej. Swoimi korzeniami sięga ona typu służki, jaka pojuwia się w architekturze gotyckiej wówczas, gdy system altemowanych podpór z katedr wczesnogotyckich w Sens, Senlis i Noyon zastąpiony został w katedrach w Laon i Paryżu systemem monocylindrycznych wielkich filarów. Wtedy to służki nie dochodziły już do posadzki, lecz oparte zostały na kapitelach tych okrągłych filarów. Funkcja mocnego ich wsparcia na kapitelach filarów podkreślona została ukształtowaniem dolnej części służek jako strefy cokołowej z silnie rozwiniętymi bazami. Służki w chórze katedry wrocławskiej w wersji przed konserwacją

42. Wrocław. KnUtdrn. Baza służki w obojśęiu chóru

z 1934 roku zakończone były u dołu wspornikami, o których było wiadomo, żo wykonane z gipsu z bogatą dekoracją roślinną, pochodziły z poprzedniej XIX-wiecznej konserwacji. Czy była to zupełnie swobodnn forma wprowadzona przez konserwatorów czy toż oparta na odkryciach spod tynków nowożytnej przebudowy, trudno obccnio stwierdzić. W trakcie konserwacji z 1934 roku, jak i powojennej odbudowy zdecydowano się na uproszczenie wsporników, nadąjąc im formę wyłącznie geometryczną bez dekoracji roślinnej, a więc na formę bardziej neutralną. Jednakże przy tej okazji usunięto toż strefę cokołową opartą na tych wspornikach. W ten sposób służki określono zdecydowanie jako nadwieszone, zakończone u dołu wyłącznic wspornikiem, pozbawiąjąc je wcześniejszego nastawienia na wspornik. Tendencja konserwacji z 1934 roku nie budzi pełnego zaufania; jest prawdopodobne, że wyrażone już wcześniej przekonanie o cysterskiej, a więc ascetycznej genezio formy katedry skłaniało konserwatorów, w przypadku wątpliwości, do działań upraszczających. Wykazane przez E. Małachowicza inne błędy popełnione podczas konserwacji z 1934 roku i po roku 1945 pozwalają przypuszczać, że stan sprzed roku 1934 był bliższy pierwotnemu aniżeli stan obecny powtarzający formy uzyskane w trakcie konserwacji z 1934 roku. Niestety na podstawie analizy tylko chóru katedry wrocławskiej i jego ikonografii nie jesteśmy w stanie tego ważnego szczegółu definitywnie rozstrzygnąć.

Dla potwierdzenia prawidłowości rekonstrukcji formy służek w trakcie XIX-wiecznej konserwacji warto posłużyć się analogią służek z kościoła cysterskiego w Pforcie, na który to obiekt - jako ważny dla powstania form katedry wrocławskiej -zwrócił uwagę M. Kutzner*². W prowadzonej tam po połowie XIII wieku przebudowie korpusu wprowadzono sklepienie krzyżowo-żebrowc wsparte na nadwieszonych służkach. Służki te z rozwiniętą strefą cokołową wspierają się na wspornikach z dekoracją roślinną. Zarówno w Pforcie, jak i we Wrocławiu, cokoły służek były ośmioboczne. Niewątpliwie służki z Pforty stanowią najbliższą także chronologicznie analogię dla rozwiązania podobnego elementu we Wrocławiu. Nie precyzując jeszcze natury formalnych podobieństw i związków między tymi dwoma obiektami możemy stwierdzić, że dla pierwotnej formy zakończenia u dołu służek wrocławskich system istniejący przed konserwacją z roku 1934 byl bliższy stanowi pierwotnomu.

Ten krótki wywód dotyczący spraw konserwacji katedry potrzebny był do sprecyzowania szczegółów ważnych dla określenia genezy i stylu elementów pionowego członowania ściany. Zaopatrzone w strefę cokołową służki wypada wobec tego odczytywać jako przejęte z form służek wykształconych w architekturze katedralnej w momencie pojawię-

nia się wielkich monocylindrycznych filarów, na kapitelach których oparte zostały wiązkowe służki. Początek tej drogi dokonał się w katedrach w Laon i Paryżu. W fazie klasycznej w katedrach w Chartres, Reims i Amiens, nawet gdy służka środkowa takiej wiązki zostąje sprowadzona aż do posadzki, system cokołowego oparcia całej wiązki na knpitclu filara pozostaje, choć w tym czasie filar z cylindrycznego zmienił się w kantowany. Dopiero przejście przy XIII-wiecznej przebudowie opuckiego kościoła Saint-Dcnis do filara wiązkowego i włączenie w jego system pełnej wiązki służek, bez zatrzymywania jej na wysokości kapitelu filara, spowodowało odejście od tego opisanego wcześniej sposobu opiorania służki w pełni wykształconą strefą cokołową na kapitelu filara.

W ogólnym charakterze służki nawy środkowej chóru katedry wrocławskiej wywodzą się więc z tradycji architektury zarówno wczesno-jak i klasycznie gotyckiej. Zupełnie inny kształt filarów we Wrocławiu spowodował, że służki jakby zatraciły swoje naturalne oparcie, co wymusiło niejako ich nadwieszenie. Zastosowanie sklepienia sześcio-dzielnego wywołało właściwą bardziej dla wczesnego aniżeli klasycznego gotyku alternację: wiązka pięciu służek tworzy się u zbiegu żeber jarzmowych i diagonalnych, a tylko trzech służek na linii żeber poprzecznych. Ilościowa przewaga służek na granicy przęseł wzmocniona została dodatkowo przydaniem im prostokątnej podkładki. Umożliwiło to ukształtowanie wiązki pięciosłużkowej jako elementu wypukłego, a nie rozłożonego płasko na powierzchni ściany.

Z przewagą cech wczesnogotyckich w strukturze służek kłóci się jednak ich strefa kapitelowa, i to zarówno pod względem budowy architektonicznej, jak i typu dekoracji rzeźbiarskiej. Wprowadzenie naturalistycznie potraktowanej roślinności jest charakterystyczne bardziej nawet dla fazy rayon-nant aniżeli klasycznie gotyckiej. Ze stylowym charakterem dekoracji zgodna jest również tektonika kapiteli, a to zo względu na przekątniowe ustawienie profilowanej impostowej strefy kapiteli. Tego rodząju forma pojawia się nąjwcześniej w kapitelach służek nawy głównej katedry w Amiens i w latach trzydziestych i czterdziestych XIII wieku w najbardziej zaawansowanym środowisku paryskim, a więc w Saint-Denis (służki sklepień nawy głównej), w Sainte-Chapelle (filary w dolnej kondygnacji) i w Nogent-lcs-Vierges (kapitele filarów). Forma służek we Wrocławiu wkomponowana co prawda w archaiczny system wczesnogotycki, w szczegółach wykazuje jednak dobrą znąjomość wczesnej fazy rozwojowej stylu rayonnant.

Wróćmy jednak do formy filarów. Niewątpliwie w zestawieniu z wiązkowo potraktowanymi służkami reprezentiyą ono formy archaiczne szczególnie od strony podłucza arkad, jak i nawy głównej.

43. Wrocław. Katedro. Fragment ryc. 57

Ukształtowanie wnętrza arkady między nawowej z prostym gurtem wspartym na półkolumienkach jest i archaiczne i bardzo powszechne, nie daje więc samo przez się możliwości bardziej precyzyjnego porównania z innymi obiektami. Zdecydowanie bardziej charakterystyczne są służki przyfilarowe od strony obejścia. Występują tam dwa ich rodzaje. Pierwszy to pojedyncze, wykonane z cegły służki, z kamiennym kapitelem włączonym w obiegający całą szerokość filara fryz kapitelowy. Drugi typ tworzą potrójne kamienne w całości służki.

Jeśli chodzi o pierwszy typ, to najbliższą analogię zdąją się tworzyć późnoromańskie jeszcze w zasadzie filary z chóru katedry magdeburskiej. Od strony podłucza arkady i od strony obejścia dodane są pojedyncze półkolumienki. Ich kapitele włączone są w ciąg bogato dekorowanego fryzu ka-pitelowego obiegającego filar z trzech stron, z wyjątkiem strony obróconej na nawę główną chóru. W chórze katedry wrocławskiej zbliżony typ prezentują filary przęseł narożnych obejścia, z gurtami podpierającymi usytuowane nad nimi ściany wież wschodnich. Podobieństwo do systemu obejścia katedry w Magdeburgu polega na używaniu pojedynczych półkolumienek od strony podłuczy

44. Wrocław. Katedra. Kapitel służki pod wiciowego przęsła obejścia

37