P3270045

XVI GCNKZA , PUCOWKr'

w licznych broszurach „dla ludu”. W ten sposób usilowai w XIX wieku nieść na wieś „kaganiec oświaty” i realizi wać hasło jwracy u podstaw”.

Obok pisarstwa dydaktycznego istniała literatura obra żująca prastary imit arkadyjski ^1B. f Starożytną Arkadię opiewaną w sielankach przez wielu poetów, zamienione w czasach renesansu na dworek ziemiański jako miejsce wiecznej szczęśliwości, w którym życie statecznego ziemianina toczy się w spokoju, dostatku, hazmonii z naturą, w trosce o dobytek i o pomyślność chłopów. W romantyzmie topos arkadyjski kojarzony by i ponadto z „krajem lat dziecinnych”, z „rajem utraconym”, do którego tęskni się „na paryskim bruku”. Idealizowane „dzieciństwo sielski*, anielskie” zc-stało w tej sytuacji skontrastowane z miastem jako siedliskiem zła i symbolem upadku najlepszych wartości.

Pisarstwo dydaktyczne i arkadyjskie nie odzwierciedlało oczywiście wsi rzeczywistej. Kanony poezji klanycy-styemej utrudniały wprowadzenie do literatury realiów życia „pospolitego”, a poetyka speculum zalecała tworzenie świata takiego, jaki powinien być, a nie jaki jest. Toteż problematyka chłopa zniewolonego i ciemiężonego niełatwo trafiała na karty utworów literackich. Dawniej pojawiała się w pismach publicystycznych i traktatach poetyckich, później trafiała do innych gatunków. Obejmowała motywy ucisku chłopa pańszczyźnianego, także motywy desperackiego jego oporu przeciw krzywdzie i wyzyskowi. Z tradycji dawnych „Iameniów chłopskich” wywodzi się piosenka starej Sobieskiaj z Placówki:

I

Kiedy pan bogaoeje, Ze sługi pot się leje!

is. 82>

** Zot>. m. ii>. C. Hernas W kaltaowym legie, t. I, War-

Istniał jeszcze jeden typ bohatera ludowego, zupełnie odmienny od dotychczas omówionych. Odrzucił on wszelkie oficjalne, ustalone przez warstwy rządzące normy życia społecznego i całą oficjalną kulturę, i kieruje się własnym systemem wartości manifestowanym w ludowej kulturze karnawałowej ¹⁷l Bohaterowie plebejscy są mądrzejsi od królów, książąt, biskupów, generałów i uczonych, zawsze potrafią przechytrzyć przedstawicieli kultury oficjalnej i wykazać wyższość ! „mądrości ludowej”] Ta mądrość zasadza się na apoteozowaniu praw naturalnych, na afirmacji biologicznej natury człowieka, radości wypływającej z cielesnych doznań itd. Widoczna jest ona w ludowych dowcipach, w frywolnych, obscenicznych nieraz przyśpiewkach

1    pieśniach, Usuwanych wstydliwie ze „skarbnicy” kultury ludowej przez XIX-wiecznych zbieraczy folkloru. Niektóre przyzwoitsze krakowiaki dostały się na karty Placówki.

Przedrealistyczne sposoby prezentacji wsi cechowały się więc dużą różnorodnością. Obok ujęć idealizujących i arkadyjskich pojawiły się krytycznospołeczne. obok dydaktycznych — kpiarskie i parodystyczne. Każde z nich odznaczało się jednoaspektowością spojrzenia i brakiem obiektywizmu, w niektórych wersjach całkowitym rozbratem z rzeczywistością. Dlatego realiści XIX wieku widzieli konieczność odnowienia tematyki wiejskiej, nadania obrazom znamion prawdopodobieństwa i prawdy, odrzucenia z arsenału tradycyjnych chwytów wszystkiego, co by tę prawdę wypaczało i deformowało. Wskutek tego powstały utwory zupełnie nowe jakościowo, pełniące przede wszystkim funkcję poznawczą, utwory, w których świat przedstawiony odzwierciedlać miał całą złożoność rzeczywistości obiektywnej.

¹⁷ Zob. M. B a c h t i n, Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. A. i A. Go-reniowłe, oprać. S. Balbus, Kraków 1975.

2    — BN 1/251 (Prus: Placówka)