P4200030

132 EBWIN FANOFSKY

dy pod oknami niższej kondygnaoji i posągi apostołów oraz ich konsole i ozdobne baldachimy — są gotyckie. Tutaj Wygnanie z raju i Ofiara Abrahama na kapitelu prawego filara kontrastują z wyobrażeniami rzymskich żołnierzy po stronie przeciwnej i co jeszcze dziwniejsze — z niemal

i \    klasycystyczną sceną polowania na lwa na kapitelu przedstawionym na

lewym skrzydle, ponad postaciami św. Michała i donatora.

| _ 135 |W Madonnie z kanonikiem vgn der Paele wreszcie, architektura wzorowana jest ogólnie na takich modelaęfT^-romąńgkichjak St-Bónigne-de--Dijon czy Neuvy-St-Sópulcre. Ale i tutaj znajdujemy gotycki ozworoliić

i    i na stopnigc£t trnⁿⁿ Eanny^Mąrii, a także gotyckie posążki i małe nisze na

ii    n jego oparciach. I raz jeszcze kapitele filarów ukazują zdarzenie biblijne, u / (Abraham i Melchizedech) z jednej strony, a klasyczną scenę polowania jj

| i z drugiej.*⁷/

III

Posłużenie się — w celach alegorycznych — tak namacalnie rzeczywistymi tworami ręki ludzkiej, jak gotyckie okna, romańskie kolumny, klasyczne reliefy o tematyce myśliwskiej, konsole o zwierzęcych formach, świadczy

o takiej symbolice, jaka właściwie nie byłą znana dojrzałemu średnio-__

a . wieczu. (Sztuka, której obca jest perspektywa i wszelki naturalizm, która Dnie uznaje ani jedności miejsca, ani czasu, może stosować symbole bez fj względu na prawdopodobieństwo czy nawet możliwość empiryczną.

i;

. W pełaośredniowiecznych przedstawieniach postacie z zamierzchłych dzie-[ jów lub dalekiej przyszłości mogły się w tym samym czasie lub raczej l poza czasem spotykać z postaciami współczesnymi. Przedmioty uznane | i całkowicie dające się odczytać jako symbole mogły występować wspólnie Iz rzeczywistymi budowlami, roślinami lub narzędziami w tej samej płaszczyźnie rzeczywistości czy raczej w oderwaniu od niej. I ii Na przykład w Ukrzyżowaniu we wspaniałym psałterzu Yolande de /1 Soissons z około 1275^M, zgromadzeni są u stóp Krzyża nie tylko Panna af Maria, św. Jan i Setnik, lecz także tacy świadkowie boskości Chrystusa, j którzy nie mogli być obecni na Golgocie: Mojżesz, prorok Balaam i Kaifasz,

[ który zawdzięcza włączenie do tego dostojnego towarzystwa swemu „nie-1 świadomemu proroctwu” w Ewangelii św. Jana (XI, 50), które głosi: „Le-[j?iej żeby jeden człowiek umarł za lud, niż cały naród zginął.”

^Olbrzymi miecz tkwiący w łonie Marii ilustruje dosłownie Symeono-we sknya TwgTfwangeBi św. ILukasza, II, 35): ,(Ą duszę Twą własną prze- . rfbiie miecz." Aby uwydatnić identyczność Krzyża z Drzewem Życia, Krzyż 1 Y przedstawiony jest jako połączenie stolarki i bogato ulistnionego drzewa I o dwunastu gałęziach, na którego szczycie widnieję^znany symbol ofiary ^ (.Chrystusowej — pelikan własną krwią karmiący swe mióflći ^letrudno zauważyć, że tak^    przeszłości i przyszłości,

przedmiotów realny clTi elementów symbolicznych, staje się coraz trudniejszy do pogodzenia ze stylem, który wraz z wprowadzeniem perspek-

tywy zaczął skłaniać się ku naturahenjoasŁU Wprowadzenie perspektywy — / pamiętajmy — zakłada traktowanie powierzchni malowidła jako „okna", przez które spoglądamy na wycmęk przestrzeni. Poważnie rzecz biorąc, | oznacza to ni mniej, ni więcej, że przestrzeń malarska jest podporządkowana regułom rządzącym przestrzenią empiryczną,^-że nie ma żadnej 'sprzeczności między tym, co-widzimy w obrazie, a tym, co możemy ujrzeć w rzeczywistości — wyjąwszy oczywiście symboliczne przedstawienia)' zdarzeń duchowych, jak w Siedmiu sakramentach Rogera van der Weydenl i takicfi zjawisk nadprzyrodzonych, które na mocy definicji zaprzeczają}! prawom natury, jak w przypadku aniołów, diabłów, wizji i cudów._ jj

Z drugiej strony, świat sztuki nie mógł od razu stać się światem przedmiotów wyzutych z wszelkiej treści.(Nie może być bezpośredniego przejścia od definicji obrazu u św. Bonawentury jakc n/egoś, co „poucza, wzbudza ¹ pobożne uczucia i wywołuje wspomnienia”³⁰,| do definicji ZoU-ujmującej obraz jako „uncoin de la naturę vu d traver m teropórafnentm[wycinek natury widziany przez pryzmat temperame; i u |. Trzeba było odnaleźć spo-r [sób pogodzenia nowego naturalizmu z tysiąc i nią tradycją chrześcijańską! i zamysł ten wyraził się w tym, co nazwać by można symbolika utajona.* lub ukrytą w przeciwieństwie do jawnej, czyli oczywiStSj.

Kiedy iluminator z około 1275 zamierzał przedstawić proroków Sta/ rego Testamentu jako świadków Ukrzyżowania, umieszczał ich po prost&S pod Krzyżem i identyfikował za pomocą odpowiednich atrybutów i bandę-/ roli; kiedy Broederlam zamierzał przedstawić ich jako świadków Zwiasto-t wania, musiał umieścić ich jako posągi związane z najwyraźniej rzeczy-\ wistą kapliczką.

Kiedy autor miniatury w psałterzu z około 1275 chciał przywieść myśl idee wiązane z ofiarnością pelikana, mógł po prostu umieścić przed-stawienie ofiarności pelikana na szczycie c . ego Drzewa-Krzyża; kiedy Jan van Eyck zamierzał uczynić to ąamo,    przedstawić to wyobrażę-'

nie jakojuewielką mosiężną grupę wieńczącej oparcie najwyraźniej rzeczy-/ wistego tronu.⁴* Kiedy iluminator z około 1275 chciał uczynić aluzję do Sym eon owego proroctwa, przedstawił jego pełnienie ukazując Matkę i Bolesną z sercem przebitym mieczem; gdy natomiast Diirer, pełen czci spadkobierca flamandzkich tradycji, chciał uczynić aluzję do tego samego proroctwa, pokazał Madonnę w jej mack: ..yńskiin szczęściu, zagnutal. cieniem wielkiego irysa, którego.dawną na..\vą było „gladiolus", czyli,. ._tmieczvk*.    ~~

__Zasada maskowania symboli pod powłok.; . /.eczywistych przedmiotów I

niejest jednak nowym pomysłem wielkich mistrzów niderlandzkich i nie Broederlam był jej wynalazcą. Wyłoniła się ona we włoskim trecento jako ‘ czynnik współdziałający w perspektywiczną} interpretacji przestrzeni. W Tflńcu Salome Giotta w S. Croce dach pałacu Heroda ozdobiony jest posągami bóstw pogańskich, splecionymi klasycystycznymi girlandami⁴* Podobnie złe, anty chrzęścij ańskie treści w reżyserii sceny Duccia Chrystus wśród Doktorów, wywołuje przedstawienie czterech uzbrojonych i uskrzydlonych idoli⁴⁸ Wnętrze w Ofiarowaniu w świątyni Ambrogia