P5090099

WSTĘP

VI, KŁOPOTY Z INTERPRETACJĄ. HISTORIA RECEPCJI

33

dzi za Spen-erają komu. łbie«”.⁴³ Wy. iósł treść do-iś takim jak j wejść w cu-giś składała ci.

1CEPCJI

iawać w sto-i to nie Joyce utwór wielo-j na ogół, ale {, w przypad-pociągała za >ne ważnymi

tnie, nierząd przyznaje się idzę. Utwór jego reguł ist-ceczywistości. łatenodtwór-m już liście do

w Miniewiczach, Drogi Przyjacielu, pokażę Ci bohatera tej powieści, rybaka; bohaterka znajduje się teraz naprawdę w domu obłąkanych w Grodnie; w powieści dla zaokrąglenia historii wiesza się, ale to na jedno wychodzi.⁴⁴

Zdaje się, że Mćyet nie widział ani Franki, ani Pawła. Za to Orzeszkowa pokazała pierwowzór swej powieści innym przyjaciołom i recenzentom, Marii Konopnickiej i Józefowi Kotarbińskiemu,⁴⁶ a jubileuszowy numer „Świata” z roku 1891 w serii Typy i motywy do powieki Orzeszkowej prezentował zdjęcie białoruskich wieśniaków z następującym komentarzem:

Chłopska rodzina rybaka Kozłowskiego ze wsi nadniemeóskiej Poniżany. Stary chłop z siecią jest bohaterem powieści Elizy Orzeszkowej p.n. „Cham”. Kobieta w czepku, Ulana z tejże powieści. Chłopak na lewo Chta-wian, przybrany syn Chama, dziecię żony jego Franki.⁴⁶

Dlaczego nie ma na zdjęciu samej Franki, już wiemy; jest w Grodnie, w szpitalu dla obłąkanych.

Formuła Mickiewiczowska „widzę i opisuję” jest dla pisarza realistycznego rękojmią jego rzetelności. Opisuje przecież to, co widzi, a więc to, co jest. Opisuje w sposób bezstronny, nieuprzedzony, wierny i pełny. Cały bagaż wiedzy psychologicznej, socjologicznej, literackiej, ideologia i systemy wartości zostają przemycone do opowiadania bocznymi drzwiami. Udaje się, że ich nie ma, że sens wypływa z samego opisu.⁴⁷ Autorytet narratora (autora) prozy dziewiętnastowiecznej opiera się na iluzji bezpośredniości.

A zatem pisząc o swych pierwowzorach, Orzeszkowa akcentowała to, co było typowe dla filozofii gatunku i filozofii pisania w drugiej połowie ubiegłego stulecia. Jednocześnie nie umiała się powstrzymać ani przed silnym uduchowieniem swego bohatera, ani przed polemicznymi akcentami wobec Rousseau, Renana czy Tbłstoja. Bliżej nieokreślona proporcja pomiędzy czystym opisem a dyskursem filozo-

rdzo starannie: darzone z ehło-m, więc może ta i kiedy będziesz

⁴⁴ E. Orzeszkowa, Listy..., t. 2, s. 37.

^tfZob. komentarz Jankowskiego, w: E. Orzeszkowa, Listy..., t. 2, s. 314. Plonem wizyty w grodzieńskim szpitalu dla obłąkanych była recenąa Marii Konopnickiej w .Gazecie Pobkiej* 1839, nr 259 i artykuł Józefa Kotarbińskiego, U Orzeszkowej, .Kraj" lWLorSO.

*^wiat"-1891,a.454.

⁴⁷ Zob. Ph. Haman, Ograniczenia dyskursu realistycznego, przeł. Z. Jamrozik, Jra-nńętmk Literacki’ 1983, z. 1; K. Kłosiński, Mimesis..., da. cyt., a. 7-25.