P1140715

przemiany Środowiska geograficzne*

KRZYSZTOF SZAMAŁEK

4 ha. Od lądu. od strony zachodniej była oddzielona płytką, ale doić sarg. ] (około 100 m) rynną jeziora, podobna odległość od lądu dzieliła wyspę ^ strony wschodniej. Wschodnie przewężenie Gopla w połowie dlugoki wysp, również charakteryzowało się niewielką głębokością. Wiodący w poprzei wyspy od czasów średniowiecza szlak komunikacyjny, łączący obydwa brzeg miał swoje uzasadnienie w morfologii tak wyspy, jak i dna obydwu ryruq jeziora. Z rozmieszczenia punktów osadniczych ludności kultury łużyckiej w tym rejonie można domniemywać, że rolę tą pełnił zapewne już w okresie halsztackim.

Pozostułc punkty osadnicze były usytuowane na południowych i wschód-nich dobrze nasłonecznionych stokach teras, w pobliżu dawnych i obecnych zatok Gopła, bądź w przypadku punktów usytuowanych wzdłuż Śmierji, w pobliżu jej dawnych rozlewisk, których powierzchnia mogła wynosić kilka, a nawet kilkanaście hektarów. Na szczególną uwagę zasługuje położenie największej liczącej około 6 ha osady w Łagiewnikach (stan. U 5/7). Usytuowana w południowej części dość rozległego wzniesienia (około 3$hu. w miejscu gdzie przepływająca Smiernia tworzy zakole z szerokimi rozlewiskami, obejmowała owe wzniesienie od strony południowej i zachodniej. Jak wynika | z morfologii terenu oraz analizy danych odnoszących się do ówczesnych stosunków wodnych, osada usytuowana była bezpośrednio nad jednym z takich rozlewisk. Tworzyło ono niewielkich rozmiarów jezioro o długości 2OO-350i J i szerokości 60-100 m. Charakter gleb zalegających w dolinie świadczy, i poziom wody kształtował się na wysokości 80,50 m npm. Kulminacja waiit-sienią znajduje się powyżej 8 m ponad doliną Śmierni. Teren opada stopniowo, przy czym im bliżej koryta, tym spadek terenu jest znaczniejszy. Z rozpb-nowania przestrzennego jam wynika, że osada zajmowała zarówno wyższe, jak i niższe partie terenu, dochodząc do linii brzegowej istniejącego m czas jeziora. W pobliżu podobnych rozlewisk znajdowały się również osady w Łagiewnikach (stan. Ł-4) i Polanowicach (stan. P-3). Podkreślić w tym miejscu trzeba, że każdy punkt osadniczy miał bezpośredni dostęp 4' wody. przy czym osady starano się lokować w miejscach, gdzie len dosąy był łatwiejszy. Wyjątek stanowi odosobniony punkt osadniczy w Zakopć (stan. Z-J) usytuowany w terenie stosunkowo płaskim w pobliżu nieisiw-jącego obecnie dopływu Śmierni.

Otoczenie poszczególnych punktów osadniczych wykazywało z reguły d« znaczne urozmaicenie. Uwzględniając wyniki badań nad rekonstrukcją da« sieci hydrograficznej oraz szaty roślinnej, najbliższy teren wokół osad, pb szcza tych usytuowanych wzdłuż brzegów Gopla, był stosunkowo zamknął)' a nawet trudno dostępny. Widać to wyraźnie w stosunku do puste* osadniczych znajdujących się w rejonie Kruszwicy i Racic (ryc. I). NajNiS) rejon osad u odległości 500-1000 m, stanowiący bezpośredni rejon eksploatuj gospodarczej, był otoczony płytkimi i zabagnionymi odnogami jeziora z # sowo podnoszącymi się w nich wodami. Jak się wydaje, również « tj*

Ju kierowano się przy zakładaniu osad naturalną obronnością terenu. figi a to fakt pewnego utrudnienia, jakie napotykać musieli mieszkańcy osad w dostępie do niektórych wyżej położonych pól i pastwisk, t^ość punktów osadniczych posiadała jednak bezpośredni dostęp do dość rozległych partii, łagodnie opadającej ku brzegom Gopła terasy górnej. Terasa ta wraz z częścią terasy środkowej po ¹ j_e zachodniej Gopla rozcięta doliną Śmierni i po wschodniej stronie pielonej rynną jeziora tworzy trzy wyraźne strefy z punktami osadniczymi ¹ .„ującyrnhię: I — w rejonie północnej części Gopła — strefa na wschodnim ■ tfjijeziora (stan. K-6, K-13, K-2/4. K-l); II — wzdłuż zachodniego brzegu La,-strefa między zachodnim brzegiem jeziora a doliną Śmierni (stan. L K-2/4. K-l, Ł-8, Ł-l, Ł-2, R-l, Ra-3, Ra-5, Ra-6); III — wzdłuż ! Ljui j jej dopływów — strefa między Śmiernią a pasmem wysoczyzn L-3. Ł-4, Ł-5/7. Z-l. P-3, P-ll. P-7, P-8). Niektóre z punktów rączych znajdujących się w pobliżu tak wyznaczonych granic mogły być ■rtpnczdzialalnością gospodarczą w dwóch strefach. Odnosi się to zwłaszcza jupodu oraz osad znad Śmierni. Osady posiadały, jak się wydaje, swój mszy (bezpośredni) i dalszy rejon eksploatacji; jest to widoczne w odnie-mIu do osad z okolic Kruszwicy i Racic, gdzie rejony te były oddzielone jj siebie przez rozgałęzione i zabagnione odnogi jeziora, kontynuując ocenę lokalizacji punktów osadniczych w aspekcie gospodar-djji, zwrócimy teraz uwagę na zależności wynikające ze stosunku do płrywy glebowej oraz szaty roślinnej. Otóż wszystkie punkty osadnicze mnące kruszwicki zespół znajdują się na czarnych ziemiach właściwych, okgających na śrcdniopylastej, spiaszczonej glinie morenowej. Jest to prawi-km dość uderzająca. Czarne ziemie właściwe są wprawdzie typem tamującym w kruszwickim mikroregionie, mimo to występuje w nim lónicż często w najbliższym otoczeniu kilka innych typów gleb (ryc. 3). Carat ziemie właściwe zajmują rozległe przestrzenie, zwłaszcza w obrębie i)kj wyróżnionej strefy III. W strefie 1 oraz w południowej części strefy I częściej towarzyszą im płaty czarnych ziem wyługowanych oraz gleb ■iow-torfowych. Jak wynika z badań gleboznawczych, strefa najczęściej ¹⁵ największym stopniu odlesiana, pokrywająca się z zasięgiem czarnych ®a właściwych, znajdowała się w rejonie Kruszwicy, Łagiewnik i Polanowie. **ifc w pobliżu grodu oraz wzdłuż łańcucha osad usytuowanych nad **raią. Jeśli chodzi o gleby mułowo-torfowe i murszowate występujące * obniżeniach terenowych w pobliżu osad, to odpowiadają one stosunkowo rono osuszonym zbiornikom wodnym. W okresie halsztackim w miejscach Waajdowaly się niewielkie jeziora bądź rozlewiska w zakolach Śmierni ”Gopła. Zależność lokalizacji osad w odniesieniu do składników biosfery fnjiażna. Lokalizacja punktów osadniczych w kruszwickim mikroregionie ** wiązana z formacją lęgu i grądu, zajmujących siedliska najbardziej ¹ jak wynika z badań palinologicznych i gleboznawczych, najchętniej