PICT5851

typ kontaktów / obserwowanymi, stopień ustrukłuralizowania obserwacji,

—    stopień jawności obserwacji.

—    czas prowadzonej obserwacji.

—    zakres treściowy obserwacji, liczba obserwowanych osób, warunki obserwacji.

Obserwacja bezpośrednia i pośrednia

Ze względu na kontakty obserwatora /. obserwowanymi wyróżnia się obserwację bezpośrednią i pośrednią. Obserwacja bezpośrednia dotyczy zachowań (reakcji) osób obserwowanych w bezpośrednim z nimi kontakcie. lak więc wymaga ona osobistej obecności badacza, tj. on sam dokonuje spostrzeżeń interesujących go faktów, zjawisk czy zdarzeń i sam sporządza z nich protokoły. Może także posługiwać się przy tym różnymi technicznymi środkami rejestrowania danych obserwacyjnych, np. za pomocą magnetofonu lub magnetowidu.

Szczególnym przypadkiem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca. Polega ona na obserwowaniu niejako „od wewnątrz”, tj. obserwator przejmuje na siebie w czasie badań rolę rzeczywistego członka obserwowanej przez niego grupy czy zbiorowości. Staje się on więc niejako częścią zdarzeń, które obserwuje (por K.W. Griimer. 1974, s. 45-53). Stosowana była początkowo w badaniach antropologicznych i etnograficznych, a później w badaniach socjologicznych. Może oddać niekiedy przysługę również w badaniach pedagogicznych. np. wtedy, gdy nauczyciel, postępując zgodnie z demokratycznym stylem kierowania wychowawczego, uchodzi za autentycznego, a nie jedynie formalnego uczestnika nauczanej przez niego klasy. Można by ją wykorzystać także w badaniach dotyczących wychowawczych wpływów niektórych wspólnot religijnych czy ugrupowań politycznych na rozwój społeczny i moralny jej członków lub wychowawczych aspektów zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Na ogół jednak zastosowanie obserwacji uczestniczącej w badaniach pedagogicznych ma ograniczony zasięg, ale w zasadzie tylko wówczas, kiedy mamy do czynienia z czynnym, a nic biernym uczestnictwem obserwatora w grupie osób przez niego obserwowanych (U. Mces, 1977). W przypadku takim nie zabiega on specjalnie o uznanie go za członka grupy, ale stara się pozyskać jej zaufanie i należycie pełniąc swe obowiązki służbowe, występuje jednocześnie w roli obserwatora (por. 11. Ścig i inni, 1992, s. 79). Obserwacja biernie uczestnicząca daje wprawdzie niepełny wgląd w funkcjonowanie grupy „od wewnątrz”, ale na pewno pozwala poznać wiele spraw niedostępnych nauczycielowi, który przestaje być dla uczniów autentycznym doradcą, facylitatorcm czy animatorem. Oscrwacja taka moż-

I iwa jest zwłaszcza wtedy, gdy nauczyciel zezwala na pracą zespołowa, i aranżuje swobodną dyskusją na lekcjach (por. K. Ingcnkamp, 1995, s. 58).

Obserwacja pośrednia natomiast odnosi sią nic wprost do obserwowanych zachowań, lecz niejako do ich „śladów”, czyli informacji o nich z drugiej rąki lub skutków, jakie zachowania te pociągają za sobą (por. R. Schnell i inni. 1993, s. 395). Dokonuje sią jej za pośrednictwem innych osób, którymi mogą być także osoby badane. Na przykład badacz może zlecić rodzicom obserwowanie ich dzieci pod ściśle określonym wzglądem. Rodzice są wtedy jego pośrednikami (mediatorami) w gromadzeniu potrzebnych mu danych obserwacyjnych. „Tą metodą — jak piszą H. Sclg, J. Klapprott i R. Kamen/. (1992, s. 78) — należy wybrać, gdy chodzi o «r/adkic» i «intymnc» zachowania, np. o formy seksualności dziecięcej, które na pewno nie wystąpią, gdy badacz przebywa z arkuszem obserwacyjnym lub kamerą filmową w pokoju dziecka”.

Obserwacja standaryzowana i niestandaryzowana

Obserwacja z uwagi na stopień jej ustrukłuralizowania (standaryzacji) przybiera zwykle postać obserwacji ustrukturalizow'ancj lub nicustrukturahzowancj, nazywanej także obserwacją standaryzowaną albo niestandaryzowaną. Obserwacja ustrukturalizowana (standaryzowana)polcga na obserwowaniu osób nic tylko pod kątem ogólnego celu obserwacji, lecz także z uwzględnieniem ściśle określonych kategorii interesujących badacza zachowań (reakcji). Obserwacja ta ma tę przewagę nad obserwacją niestandaryzowaną, że wyznacza w sposób możliwie precyzyjny zakres gromadzonych za jej pomocą danych obserwacyjnych, a tym samym umożliwia względnie skuteczne zrealizowanie celu badawczego Dzięki odpowiedniemu ustrukturalizowaniu obserwowanych zachowań i dokładnemu ich zapisowi w protokole zapewnia ona obserwatorowi nic tylko pożądaną ścisłość spostrzeżeń, ale również redukuje do minimum czas obserwacji. Ponadto umożliwia ilościowe opracowanie zebranych za jej pomocą danych. Jest też łatwa do powtórzenia, a tym samym sprawdzenia jej trafności i rzetelności.

Obserwacja nieustrukturalizowana (niestandaryzowana) pozostawia obserwatorowi całkowitą swobodę w postrzeganiu faktów, zjawisk, zdarzeń, podporządkowanych jedynie ogólnemu celowi badań. Nic jest więc równoznaczna z obserwacją potoczną czy zgoła naiwną. Poza podporządkowaniem jej celowi badawczemu spełnia także inne wymagania stawiane obserwacji naukowej. Często wykorzystuje się ją w pierwszym stadium badań pedagogicznych, a szczególnie z okazji badań nad zagadnieniem mało lub w ogóle przez nikogo dotąd nie zbadanym, czyli w przypadku badań pionierskich. Stosowana była podobnie jak obserwacja czynnie uczestnicząca z dużym pożytkiem w badaniach antropologicznych i etnograficznych.

49