plik3

rozdział 1

rzy dysponują Jednak określonymi kryteriami odróżniania w)tw rów awangardowych od nicawangardowych. aczkolwiek czysto luy-lala (e są nieuświadomione albo milcząco przyjcie. Jedno z nich mówi. że awangardowe lo tyle. co artystycznie wartościowe. To kry trrlum wynika zapewne z traktowania pojęc ia awangardy Jako krypto wartościującego (czemu sprzyja etymologia słowni I w rezultacie wyznacza mu zbyt szeroki zakres. Mieści się w nim, na przykład, zarówno twórczość Jamesa Joycea. jak Mlguela de Unamuno czy Jarosława Iwaszkiewicza. Za odrzucę■ • niem (ego kryterium przemawia również uświadomienie sobie, że wraz z nim wikłamy się w niezwykle skomplikowaną problematykę wartości estetycznych.

Inne kryterium polega na utożsamieniu zjawisk awangardowych z nowatorskimi. Awangardyzm. Jako określona postawa artystyczna, staje się Jednak w ten sposób (aktem stale obecnym w dziejach sztuki. Takie rozumienie awangardy kłód się więc i ogólnie przyjmowanym historycznym rodowodem zjawiska, kwestionuje też potrzebę posługiwania się pojęciem awangardy, zbędnym wobec Istnienia utrwalonego Już pojęcia nowatorstwa. Chcąc pozostać na tej drodze badawczej, lecz I uniknąć wskazanych niebezpieczeństw, należałoby przyjąć, że nowatorstwo stanowi genus pnuimum pojęcia awangarda l poszukiwać dalszych cech awangardy, które byłyby cechami specyficznymi nowatorstwa dwudziestowiecznego I które wyznaczyłyby differentkun spe-cificom pojęcia awangardy.

Taka możliwość nic została Jednak w znanych ml pracach wzięta pod uwagę*. W istniejących koncepcjach awangardy nowatorstwo. Jeśli nie Jest wyłącznym wyznacznl-kłem awangardowośd. funkcjonuje tylko Jako Jedna z wielu równorzędnych cech tego pojęcia. Obok bowiem nowatorstwa (określonego też mianem pionierstwa) pojawia się także w funkcji charakteryzowania awangardy antytradycjonallzm. to Jest postawa dystansowania się wobec dotychczasowej sztuki 1 zastanej rzeczywistości, negacja uznanych wartośd. bunt totalny bądź tylko estetyczny. Antytradycjonallzm przybiera najczęściej postać sprzeciwu wobec konwencji dziewiętnastowiecznego realizmu 1 symbolizmu, widziany też Jest jako forma samokrytyki sztuki (Seibstkritik der Kunst) w społeczeństwie mieszczańskim’, oraz. wreszcie. Jako bunt przeciw sztuce w ogóle I niezgoda na zastane układy społeczne. Cecha ta najsilniej u Ja w-

nla destrukcyjny charakter działań awangardowych’. Jako właściwość awangardy wymieniane jest także prekursorstwo. czyli antycypacja nowych wartości. torowanie drogi nowym rozwiązaniom artystycznym, oryginalność*, oraz budowanie kryteriów war tośrlowanla dziel sztuki opartych na nowych zasadach¹’. Ta cecha, w przeciwieństwie do antytrady.jonallzmu. wskazuje, z kolei, na pozytywny, twórczy charakter ruchu awangardowego.

Natomiast wszystkie trzy: nowatorstwo, antytradycjonallzm l prekursorstwo. uznawane są przez wielu teoretyków awangardy za podstawowe znamiona nowej sztuki. Nie można Jednak tego uznać za ustalenie ostateczne I niepodważalne. Niektóre prace na temat awangardy podkreślają jej podobieństwo do mechanizmów mody. jej krzykliwą tymczasowość, nastawienie na szokowanie publiczności za wszelką cenę. także I za cenę Istnienia tylko efemerycznego". Efemeryczność Jako cecha awangardy nie łączy się Jednak z prekursorstwem l antycypacją nowych wartości. Z kolei. charakterystyczne dla niektórych prądów awangardowych (na przykład konstruktywizmu) programowe l faktyczne korzystanie z uznanych za wartościowe elementów tradycji artystycznej nie pozwala na przypisanie awangardzie en globe cechy antytradycjona-lłzmu'*. Także i nowatorstwo, niewątpliwa, jak mogłoby się wydawać, właściwość awangardy. nie zawsze Jest nowatorstwem absolutnym; niektórzy badacze wolą mówić ostrożniej o nastawieniu na nowość I o .awangardowej ucieczce do przodu*¹’. Niepewność dotycząca wartości poznawczej nic ogranicza się do wskazanych pojęć: dotyczy ona większości terminów, za pomocą których próbuje się tworzyć pojęcie awangard)'. Przypisuje się. bowiem, awangardzie destrukcyjny nihilizm, katastrofizm, agnostycyzm, rezygnację z syntez racjonalistycznych I Irracjonalizm¹* - ale mówi się też. że na obszarze sztuki awangardowej nastąpiło .przesunięcie akcentu na wymowę poznawczą zrewolucjonizowanych środków artystycznych*¹*. Wskazuje się na Intelcktualizm¹⁴. lecz także - na spontaniczność 1 skłonności metafizyczne¹’. Przypisuje się awangardzie słabo wiążący się z nihilizmem aktywlzm. apologię czynu oraz dynamizm 1 ofensywność¹*. Podkreśla się. obok skłonności mistycznych. zainteresowanie dla zagadnień technologicznych I związane z nim nastawienie ckspetymenlalorskie. warszta-