Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

Gruszecki, wreszcie debiutująca pod konloc okrrniu Gnbrlela Zapolska - autorka udanej powieści naturalistycznoj Kaśka Kariatyda (1885) Szczególnym osiągnięciem pozytywistów było stworzenie i ugruntowanie poetyki powieści realistycznej, chociaż wciąż funkcjonowała powieść satyryczna i tendencyjna (> literatura satyryczna, > literatura tendencyjna), a później naturalistyczna. Normy poetyki realistycznej obejmowały wszystkie strukturalne elementy gatunku: > narrację, > język i styl, > postać literacką oraz konstrukcję fabularną. Ta ostatnia kształtowana była w opozycji do konwencji romansu i powieści tendencyjnej (moralistycznej). W pierwszej kolejności chodziło o odrzucenie wątków przygodowo-awanturniczych, a więc o eliminację przypadkowości w rozwoju akcji. Świat fikcji miat odtwarzać rzeczywistość obiektywną, znaną czytelnikom z życia powszedniego, nie mógł zawierać postaci i zdarzeń nadzwyczajnych, nieprawdopodobnych, niezwykłych, poddanych nieprzewidywalnej grze fatum i fortuny. Akcja umieszczona byta w kontekście społecznym, losy bohaterów reprezentowały więc to wszystko, co sktadato się na sposób bycia danej warstwy społecznej; takiego charakteru nabiera też powieściowa czasoprzestrzeń. Dzieje się tak w > Pani Bovary, > Annie Kareninie, Braciach Karamazow, > Placówce, > Lalce, > Emancypantkach, Rodzinie Połanieckich i innych. Główny temat powieści związany jest z jakimś problemem społecznym, ujętym często w relacjach międzywarstwowych. Może nim być obrona ziemi {Placówka, > Nad Niemnem), ciemnota wsi (> Dziurdziowie), „kwestia kobieca" (Emancypantki), przestępstwo (> Zbrodnia i kara), kryzys małżeński i moralny (Pani Bovary, Anna Karenina), izolacjonizm klasowy {Lalka) itp. W powieści „flaubertowskiej" temat nabiera zazwyczaj wymiarów egzystencjalnych (niemożność pogodzenia obowiązujących norm z naturalnymi potrzebami człowieka, alienacja, stany depresyjne, obsesje, stresy itp.). Ze względu na gtówny temat następuje selekcja materiału fabularnego: eksponowanie (za pomocą udramatyzowanych scen) zdarzeń istotnych, redukowanie (relacja streszczająca) zdarzeń mniej ważnych. Sceny wyeksponowane tworzą dramaturgię powieści, zmierzają w kierunku napięć rozłożonych równomiernie w utworze i prowadzących do punktu kulminacyjnego. Przebiegiem zdarzeń kieruje zasada > determinizmu - logicznego łączenia faktów w związki przyczynowo-skutkowe. Poszczególne wątki są sfunkcjonali-zowane, podporządkowane głównej tematyce, jednak troska autora o_t poznawcze zadania powieści prowadzi do wprowadzania wielu „obrazkowych” epizodów i opisów, osłabiających wydatnie napięcie i zainteresowanie czytelnika (według niektórych z nich powieść realistyczna jest „nudna"). W utworach najdojrzalszych (np. Tołstoja i Prusa) nastąpiło zachwianie wiary w determinizm i słuszność hierarchizacji zdarzeń, wskutek czego akcja prowadzona jest zgodnie z naturalnym biegiem życia, wraz z jego chao-tycznością i nieprzewidywalnością. Prowadzi to do niejednoznaczności roz-

wiązania głównego tematu, ilu powl«rtcl otwnrta|, pozostawiającej czytelnikowi prawo do tormulownnla wid! mych o< on I sądów (rzeczywiście czytelnicy np. Pani Bovary różnią się w ocenia d/iela: jedni są po stronie Emmy, drudzy wyżej cenią rac|e Karola),

Kompozycja powieści naturalistycznej jest zasadniczo taka sama jak realistycznej. W prezentowaniu rzeczywistości autorzy nie rezygnują jednak, jak realiści, z elementów drastycznych (okrucieństwa, seksualizmu, turpizmu), opisywanych bardzo szczegółowo (> naturalizm).

powieść historyczna

Odmiana gatunkowa, cechująca się podjęciem tematyki z dalszej lub bliższej przeszłości narodowej. Jej poetykę stworzył w początkach XIX w. Walter Scott. W przeciwieństwie do pseudohistorycznego romansu rycerskiego (^powieści gotyckiej, lubującej się w na pól fantastycznych obrazach średniowiecza, starał się Scott wiernie odtworzyć na podstawie materiałów źródłowych prawdę dziejową, dokładnie przedstawić realia polityczne i obyczajowe danej epoki. Łączył z tym „koloryt lokalny” - swoistość opisywanego kraju i społeczeństwa. Autor Rob Roya skoncentrował przy tym uwagę na przygodach bohaterów fikcyjnych; ten walterskotyzm zainspirował licznych autorów awanturniczych powieści historycznych, z których najbardziej popularnym stal się twórca Trzech muszkieterów AleRsander Dumas-ojciec. W Polsce w okresie romantyzmu powieść historyczna - podobnie jak historyczna powieść poetycka (np. Konrad Wallenrod) i dramat przywracający nieraz przeszłość legendarną {Balladyny, Lilia Weneda) - należała do gatunków najbardziej popularnych, przybierając niekiedy formy oryginalne, oparte m.in. na tradycji gawędy szlacheckiej (Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego). Najważniejsze osiągnięcia są udziałem > Józefa Ignacego Kraszewskiego, który łączył w mniejszym lub większym stopniu przygodo-wość z dokładnym odtworzeniem dziejów w stylu popularnonaukowym. Kraszewski tworzył także w okresie pozytywizmu, wydając m.in. 29 powieści dotyczących dziejów Polski - począwszy od Starej baśni (1876), skończywszy na Saskich ostatkach (1889, wyd. pośmiertne). Ze starszych pisarzy tworzył jeszcze > Teodor fbmasz Jeż - autor udanych powieści historycznych z dziejów Słowiańszczyzny południowej, nie stroniący od wątków sensacyjnych.

Teorie estetyczne epoki pozytywizmu, zwłaszcza > Hipolita Taine'a, nisko oceniały wartość poznawczą powieści historycznej, gdyż, jak twierdzono, współczesny pisarz, nie znając dawnych wieków z własnej obserwacji, nie może stworzyć jej prawdziwego obrazu. Mimo to w Polsce powieść historyczna, przede wszystkim za sprawą > Henryka Sienkiewicza, rozwinęła się bardzo bujnie. Spotykała się wprawdzie z nieprzychylnymi ocenami, ale zy-