Pozytywizm leksykon literatury polskiej7

r

realizm ^

A Gierymski, Powiśle

Termin ma kilka znaczeń, stosowany jest w filozofii, socjologii i krytyce literackiej. W XIX w. określał postawę życiową, charakteryzującą się praktycy-zmem, liczeniem się z możliwościami (w przeciwieństwie do romantycznego hasła „mierz sity na zamiary”), rezygnacją ze szczytnych, nieosiągalnych celów (np. narodowowyzwoleńczych), przyziemnością i pospolitością. Tak rozumiany realizm łączono z > kulturą mieszczańską, ocenianą negatywnie przez „idealistów" oraz środowiska wyrosłe z kultury szlacheckiej.

W literaturze terminem realizm określa się prąd literacki, dominujący w Polsce w okresie pozytywizmu, żywy także później, wywierający zasadniczy wpływ na twórczość Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Marii Dąbrowskiej, Zofii Nałkowskiej i innych. Najwcześniej, w 1826 r., termin ten zastosowano do twórczości > Stendhala, później do > Honoriusza Balzaka i innych pisarzy stosujących podobne techniki pisarskie, a nawet do przedstawicieli > naturalizmu. Funkcjonował także w odniesieniu do sztuk plastycznych (np. malarstwa Aleksandra Gierymskiego).

Realizm oznacza kierunek dążący do ukazywania prawdy o społeczeństwie i człowieku, do zgodności obrazu literackiego ze światem obiektywnym, rzeczywistym, znanym czytelnikowi z osobistego doświadczenia, dostępnym w bezpośredniej obserwacji. Prawda zawiera się w reprezentatywności socjologicznej i psychologicznej. Nie chodzi więc o przekazywanie w utworze historii autentycznych, które rzeczywiście się zdarzyły

(w dawnel literaturze lak(| „prawdziwość" podkreślano przez stosowanie formy pamiętnika, bloku listów lub roluc|i naocznych świadków). Autorzy w pełni korzystają z likcji lltorrickin|, opisują świat przez siebie wymyślony, ale ten świat musi być analogiczny do świata rzeczywistego. Bohaterowie są typowi, tzn. reprezentatywni dla warstwy społecznej, z której pochodzą. Przeżywają oni zdarzenia należące do zwykłej, codziennej egzystencji, a nie zdarzenia nadzwyczajne, sensacyjne, takie, jakimi zajmowała się wtedy > literatura popularna. Balzak twierdził, iż pisarz stal się „malarzem typów ludzkich, bajarzem dramatów codziennego życia, nomenklatorem zawodów, protokolantem złego i dobrego", ukazywał „przyczyny obyczajów społecznych", „myśli ukryte w tym olbrzymim skupieniu postaci". Według Ericha Auerbacha (Mimesis, 1968) u Stendhala nastąpiło uhistorycz-nienie faktów, czyli powiązanie ich z epoką, w której rozgrywa się akcja; reguła ta dotyczy > powieści historycznej (wprowadzona do tego gatunku przez Waltera Scotta), realiści jednak byli świadomi „historyczności" również czasów współczesnych, traktowali dzieła jako „dokument" swojego wieku, przekazywany przyszłym pokoleniom. Balzak potożyt nacisk na ścisłe powiązanie postaci ze środowiskiem: ich poglądom i psychice odpowiada sposób zachowania się, ubiór, mieszkanie, rodzaj pracy itp. Założenia jego rozwinął > Hipolit Taine w swojej „teorii środowiskowej", w której cechy społeczeństwa zhierarchizował według stopnia trwałości i znaczenia; wartość dzieła literackiego uzależnił od autorskich umiejętności uchwycenia tych cech.

Istotnego przełomu w historii realizmu dokonał > Gustaw Flaubert. Szukając „głębszej prawdy" odkrył on problemy egzystencjalne - nieustający, męczący stan napięć między naturalnymi, osobowościowymi potrzebami człowieka a narzuconym mu systemem norm etycznych, ideowych, obyczajowych itp. W tym trudnym do rozwiązania konflikcie tkwi dramatyzm życia ludzkiego, wywołujący działania kierowane przez podświadomość - kompleksy, obsesje, stresy, poczucie wyobcowania (alienacji). Oceny zachowań nie są jednoznaczne, powieść staje się otwarta, pozostawiająca osąd czytelnikowi. Ów „realizm flaubertowski” rozwinęli wybitni pisarze rosyjscy:

>    Lew Tołstoj i > Fiodor Dostojewski, u nas > Bolesław Prus jako autor

>    Lalki i > Emancypantek.

Realizm jako prąd literacki 'wypracował własną poetykę, wywodzącą się częściowo z dotychczasowych form piśmienniczych, ale w swojej strukturze opozycyjną w stosunku do nich: jedne formy zostały zaakceptowane, inne programowo odrzucone. Wytworzył własny typ > narracji, stylu i fabuły. Głównymi gatunkami staty się > powieść i utwory nowelistyczne. Istotną rolę w kształtowaniu tej poetyki odegrała literatura obrazkowa (obrazek, szkic fizjologiczny), stworzona przez „szkolę naturalną" we Francji, Rosji, Anglii, Polsce i innych krajach (> nowelistyka okresu pozytywizmu).