rozdział3
3

wiedźmy - iż każde S ma zarazem własności W,, W₂ i W_} i tylko przedmiotom S te j własności przysługują. Moglibyśmy wówczas o zjawiskach typu S sformułować odpo- j wiednie twierdzenie; możemy również stwierdzić, iż te trzy własności wraz z własnością K stanowią syndrom własności charakterystycznych tylko dla S. Nasze pojęcie syndro-matyczne implikuje wówczas tezę o równoważności czterech cech; Wu W₂, Wj i K. Oczywiście, zamiast K za treść konstytutywną syndromu 5 moglibyśmy wówczas wziąć : bądź W1, bądź W₂, bądź Wy. Możemy też twierdzić, iż zakres pojęcia S zawiera się w 1 zbiorze przedmiotów, którym przysługują cechy W₄ i W$, tj. wszystkie desygnaty pojęcia S mają własności i Wy, ale nie tylko one je mają. W tej sytuacji ani W₄, ani Wy nie i nadają się do denotacji zakresu pojęcia S, nie należą bowiem do jego treści charaktery- ; stycznej. Są one natomiast własnościami przysługującymi wszystkim desygnatom pojęcia ! S (należą do jego treści pełnej) i z tego tytułu stanowią istotne elementy wiedzy o S, którą możemy przedstawić albo w postaci pojęcia syndromatycznego S, albo w postaci zbioru twierdzeń ogólnych o zjawiskach typu 5.

Czasem jednak zależności między elementami syndromu nie mają-jak wyżej - charakteru zależności ogólnych, ale statystycznych jedynie. Załóżmy, iż między ; wymienionymi wyżej cechami K, W1, W₂, W_} zachodzi silna dodatnia zależność statystyczna. Wiele z pojęć syndromatycznych (żeby nie rzec prawie wszystkie), które spotykamy w naukach społecznych, to syndromy statystyczne jedynie. Mówimy o ■ „syndromie autorytaryzmu”, „syndromie religijności”, o „kontinuum miejsko-wiejskim” itd. W tej sytuacji jednak pojawiają się pewne kłopoty, których nie ma wtedy, kiedy zależności w ramach syndromu są zależnościami ogólnymi, a mianowicie problem , wyboru cechy konstytutywnej, będącej „definicyjnym minimum” odpowiedniego pojęcia syndromatycznego. Możemy, podobnie jak poprzednio, uznać jeden z elementów ! syndromu za definicyjnie podstawowy, tj. definiujący odpowiednie pojęcie S, a następnie _: uznać, iż elementy pozostałe są statystyczną (a nie ogólną, jak poprzednio) charaktery- i styką desygnatów pojęcia 5 i też do jego treści należą, ale na innych prawach niż element konstytutywny, stanowiąc podstawę dla definicji probabilistycznych pojęcia S. Możemy jednak potraktować wszystkie elementy syndromu Sjednakowo, uznając, iż żaden z nich ; nie wyznacza treści konstytutywnej pojęcia Sj a wszystkie one stanowią podstawy jego alternatywnych i częściowych definicji probabilistycznych. Liczne przykłady pojęć syndromatycznych w naukach społecznych należą raczej do tej ostatniej kategorii. W tej sytuacji możliwe są ponadto dwa różne stanowiska. Pierwsze z nich przyjmuje, iż zbiór cech ze sobą skorelowanych wyczerpuje treść pojęcia syndromatycznego. Tak jest na przykład, gdy mówimy o syndromie przestępczości jako czymś, co charakteryzuje pewne dzielnice miasta, o syndromie urbanizacji jako zbiorze powiązanych ze sobą charakterystyk środowiska wielkomiejskiego itd. W innych przypadkach zespół cech syndromatycznych uznajemy za zbiór przejawów (zbiór wskaźników - o czym niżej) pewnej jednorodnej „cechy ukrytej”^l9. Zakładamy wówczas, iż właśnie istnienie tej - jednorodnej już, a nie syndromatycznej - cechy ukrytej (lęku, inteligencji, religijności itp.) jest przyczyną tego, iż na poziomie obserwacyjnym stwierdzamy występowanie odpowiedniego syndromu. Takie pojęcie syndromatyczne stanowi w gruncie rzeczy zespół (baterię) wskaźników' - nierzadko skalę do pomiaru intensywności — tej właśnie jedno- ¹ p- rolę czynnika podstawowego, wyznaczającego w sposób przyczynowy pozostałe ele-, menty syndromu, a w tym różne wypowiedzi i zachowania uznane za obserwowalne wskaźniki autorytaryzmu.

(rodnej cechy ukrytej. Między różnymi elementami (zarówno obserwowalnymi, jak i ukrytymi) syndromu możemy uwzględniać jedynie relacje łącznego występowania lub i czasowego następstwa o charakterze zależności ogólnych lub statystycznych. Możemy ' też określić zależności między elementami syndromu w terminach związków przyczy-| nowych. Na przykład w syndromie autorytaryzmu przyznajemy zmiennej ukrytej „lęk”

Zdarza się też, iż pojęcie syndromatyczne jest traktowane jako pojęcie „typologiczni ne”. Rozpatrujemy wówczas poszczególne przedmioty czy zjawiska z punktu widzenia tego, na ile zbliżają się czy oddalają od określonego „typu”. Miarą oddalenia od typu jest wówczas liczba cech brakujących danemu przedmiotowi do tego, aby w pełni odpowiadał założeniom syndromu. Tak więc, na przykład, obok osobników w pełni „kulturalnych” wyróżniamy tych, którym brak jest jednej, następnie dwóch cech składowych syndromu „kulturalności”. Jest to też swoista technika pomiaru własności.

Opisując różnorodne przykłady pojęć syndromatycznych, wzięliśmy pod uwagę . jedynie najprostsze relacje między zjawiskami oznaczonymi przez elementy składowe treści tych pojęć. Czasem jednak pojęcie syndromatyczne odzwierciedla w sposób • szczegółowy cały układ relacji między poszczególnymi elementami syndromu, określając czasowe następstwo poszczególnych zdarzeń, powiązania przyczynowe między nimi. odwzorowując układ różnorodnych sprzężeń w ramach zjawiska itp,² Tego rodzaju pojęcia syndromatyczne bywają też nazywane modelami odpowiednich zjawisk. Do analizy ich powrócimy w rozdziale o teoriach.

Może się zdarzyć, iż w toku dalszych badań wyjdzie na jaw bezpodstawność założenia syndromatyczności. Tak na przykład cytowani już wyżej autorzy The Authoritarian Personalny zakładali, iż autorytarne dyspozycje osobowościowe korelują się z konserwatywnym poglądem społeczno-politycznym i oba te rodzaje elementów włączali do cech osobowości autorytarnej. Dalsze badania wykazały, iż założenie jest bezzasadne; dyspozycje autorytarne mogą towarzyszyć różnym zespołom wartości społecznych i politycznych³. W takiej sytuacji badacz musi zmienić treść pojęcia, lecz może to uczynić na dwa sposoby. Albo zachowując w niej wszystkie uprzednie elementy, zrezygnuje z tezy

0    ich syndromatyczności, a przyjmie definicję niesyndromatyczną - na przykład przez koniunkcję cech uznawanych dawniej za syndromatyczne. W podanym wyżej przykładzie można by powiedzieć, że autorytarną osobowość posiada tylko ten, kto nie tylko ma określone dyspozycje psychologiczne, ale ponadto uznaje konserwatywne wartości społeczne. Albo też badacz może zachować założenie syndromatyczności opisywanego zjawiska, ale wówczas musi usunąć zeń te elementy, które tego założenia nie spełniają, to znaczy nie pozostają w odpowiednich relacjach z resztą elementów. W tym też kierunku poszła zmiana treści pojęcia „osobowości autorytarnej”; usunięto „konserwatyzm po!ityczny”jako nie spełniający założenia syndromatyczności z pozostałymi elementami

1    zamiast pojęcia „autorytaryzmu” wprowadzono wolne od określonych ideologicznych

t c ł

1

or. rozdział drugi, paragraf 4.

2

^2U Znakomitym przykładem takiego pojęcia syndromatycznego, które stanowi zarazem swoistą teorię złożonego procesu, jest pojęcie „stresu” zdefiniowane w pracy: H. Selyc. Stres życice Warszawa 1960.

3

E. A. Shiis. Anthoriunianisin: «righf» and «!eft», w: Studies in the Scope and Mcihod oj « llw Authoritarian Per.sonality». R. Christie, M. Jahoda (wyd.), Glencoc, HI. 1954.