rozdział38

dobrać wskaźnik, który ma maksymalną moc odrzucania, bez względu na to, jak słaba jest jego moc zawierania. Tak na przykład możemy zaliczyć do osób o „wysokiej stopie życiowej” uczestników kosztownych wycieczek zagranicznych „Orbisu” z pełną świadomością, że wiele osób zamożnych znajdzie się poza zakresem takiego wskaźnika, gdyż nie interesuje ich ta forma wydawania pieniędzy. Kiedy indziej zależy nam na maksymalizacji mocy zawierania. W razie niebezpieczeństwa epidemii chcemy objąć szczepieniami wszystkie osoby, które zetknęły się z ogniskiem choroby (traktując ów kontakt jako wskaźnik zagrożenia), bez względu na to, ile z tych osób zostanie zaszczepionych niepotrzebnie. Wreszcie w pewnych przypadkach zależy nam na takich wskaźnikach, które by spełniały obie funkcje na raz w możliwie najwyższym (acz zapewne nie doskonałym) stopniu i umożliwiały tym samym podział badanej zbiorowości na dwie grupy: grupę, która pewną cechę posiada, i grupę, która jej nie posiada. Testy rozdzielcze stosowane w psychologii są dobrym przykładem tej ostatniej kategorii.

W pewnych sytuacjach wygodniej jest, jak już wspominałem, posługiwać się nie jednym, lecz dwoma wskaźnikami. Jeden z nich, oznaczmy go przez W\_y pozwala nam wybrać jednostki posiadające z możliwie wysokim prawdopodobieństwem cechę / (tj. ma możliwie bliską jedności moc odrzucania). Drugi, który oznaczymy przez W_nit._h wskazuje jednostki cechy tej z możliwie wysokim prawdopodobieństwem nie posiadające, tj. będące nie-I. Tym samym uzyskujemy wskaźnik o maksymalnej mocy odrzucania wobec cechy nie-I. Taka para wskaźników pełni funkcje analogiczne do pary definicji redukcyjnych omawianych wyżej (choć nie zawsze odpowiednie wskaźniki muszą mieć charakter definicyjny), wskazując cechy / oraz nie-I i ponadto pozostawiając między sobą pewien obszar nieoznaczoności. Sytuację tę ilustruje rysunek 2.

W,	Obszar nieoznaczoności	^„ic,
wysokie prawdo-	/ lub nie-I	wysokie prawdo-
podobieństwo /		podobieństwo nie-I

Rys. 2

Kiedy w badaniach chcemy porównać dwie grupy różniące się ze względu na cechę /, dobrze dobrana para wskaźników przeciwstawnych sobie może oddać nieocenione usługi.

Wyróżnione na wstępie sytuacje, w których przynajmniej jedna z miar trafności wsk aźnika dla indicatum jest równa jedności, spotykane są w badaniach socjologicznych stosunkowo rzadko. Ale odpowiedzialność za to ponosi po części typowa w naszej dyscyplinie niefrasobliwość w tej dziedzinie i wydaje się, że przy stosunkowo niewielkim namyśle można by tu bardzo wiele zrobić. W przypadku wskaźników definicyjnych wystarczy zastanowić się nad znaczeniem danego terminu i rolą, jaką w jego (częściowym choćby) definiowaniu pełni nasz wskaźnik, aby uprzytomnić sobie, iż:

(a) Jeśli wskaźnik stanowi warunek definicyjnie wystarczający, ale nie konieczny zja wiska /, to ma on moc odrzucania równą jedności, a moc zawierania (z reguły — chyba, że w grę wchodzi tu doskonały syndrom cech oznaczanych przez pojęcie I) mniejszą od jedności.

(b) Jeśli z kolei wskaźnik stanowi dla indicatum warunek definicyjnie konieczny, ale nie wystarczający, wówczas jego moc zawierania równa jest jedności, a moc odrzucania (przy tym samym, co wyżej zastrzeżeniu) mniejsza jest od jedności.

Tak więc namysł nad znaczeniem terminów i rolą określonych wskaźników w ich definiowaniu pozwala nam niekiedy określić przynajmniej jedną z miar trafności jako równą 1. Ma to, jak wskazywałem, ważne konsekwencje dla wniosków z badań weryfikacyjnych. W przypadku wskaźników rzeczowych sprawa jest nieco bardziej skomplikowana, ale i tutaj przyjmujemy zjawisko W za wskaźnik zjawiska I (indicatum) na ogól na mocy pewnych mechanizmów przyczynowo-skutkowych. Owe zależności przyczynowe rzadko mają charakter ogólny, częściej jedynie charakter probabilistyczny. Czasem jednak są to warunkowe zależności ogólne wymagające spełnienia szeregu dodatkowych warunków³⁶. W miarę, jak poznajemy coraz lepiej powiązania przyczynowe między zmiennymi, chwytamy z reguły coraz więcej warunków, od których zależy związek przyczynowy między wskaźnikiem a indicatum, uzyskując sytuacje, w których związek ten jest już niemal ogólny. Dla tych warunków przynajmniej, w których P{I\ i O lub P{W\I) jest bliskie jedności, możemy określać miary trafności wedle podanej wyżej zasady:

(a)    Jeśli w warunkach określonych przez znane nam zależności przyczynowe zajście wskaźnika W jest warunkiem koniecznym dla zajścia indicatum I (bądź I dla W - warunkiem wystarczającym) i zarazem nie jest odwrotnie, to moc zawierania W⁷ dla / równa jest jedności, a moc odrzucania mniejsza od jedności.

(b)    Jeśli w tych warunkach W jest dla 7 warunkiem wystarczającym (bądź też / dla W — warunkiem koniecznym) i zarazem nie jest odwrotnie, to moc odrzucania IV dla / jest równa jedności, a moc zawierania — mniejsza od jedności.

Dążąc do osiągnięcia wysokich wartości określonych miar trafności wskaźnika dla indicatum, możemy ograniczyć zakres badań ściśle weryfikacyjnych do tych sytuacji jedynie (jeśli nie przemawiają przeciwko temu inne względy, na przykład niewystępowanie w tych sytuacjach innych czynników, które nasza hipoteza określa jako poprzedniki owych zależności), w których_< możemy uzyskać odpowiednie miary trafności wskaźników rzeczowych³⁷. Wreszcie możliwie dokładna znajomość charakteru relacji zakresowych, na podstawie których przyjmujemy W za wskaźnik /, pozwala nam podejmować badania zarówno diagnostyczne, jak i weryfikacyjne z zastosowaniem różnych wskaźników, mających analogiczne miary trafności dla różnych warunków i sytuacji badawczych, co ma istotne znaczenie w badaniach porównawczych. Tak więc, jak widzimy, formułowanie i operacjonalizacja pojęć socjologicznych są ściśle związane z formułowaniem i weryfikacją hipotez, w jakich pojęcia te figurują.

Przytoczony wyżej tok analizy związku między różnymi miarami trafności wskaźnika a potwierdzeniem lub odrzuceniem hipotezy można by zastosować i do sytuacji, w których żadna i miar trafności W dla I nie osiąga jedności, tj. kiedy wskaźnik ma wc wszystkich aspektach jedynie statystyczną wartość dla identyfikacji indicatum.

* Patrz rozdział czwarty, paragraf 10. ¹¹ Patrz rozdział piały, paragraf 5.