rozdział31

Ód?

wnioskowanie z istnienia w czyjejś psychice określonego typu „kompleksów" o tym, iż ktoś miał trudne dzieciństwo). W rozumieniu najwęższym wskaźnikiem czegoś mogłoby _;być tylko zjawisko w pełni obserwowalne; w rozumieniu szerszym będzie nim również fakt zaobserwowany i poddany zarazem właściwej rozumiejącej interpretacji, w sensie najszerszym wszelki fakt ustalony jakoś w badaniach - bez względu na to, jak zostało stwierdzone przez badacza jego zajście. Pamiętając o tych trzech możliwościach, zwrócimy w tym podręczniku uwagę przede wszystkim na pierwsze dwie kategorie wskaźników, a mianowicie na takie, w których wskaźnikiem jest bądź zjawisko o charakterze w pełni obserwowalnym (według rozumienia rozdziału poprzedniego), bądź też jest nim swoisty obserwacyjno-rozumiejący zespół (syndrom): zachowanie zinterpretowane w sposób rozumiejący czy też pewien stan rzeczy poddany psychologiczno--kulturowej interpretacji. Do tego dodamy, iż na wskaźniki w badaniach nadają się przede wszystkim zjawiska, stany rzeczy i zdarzenia (zachowania) łatwo dostępne obserwacji, i to takie, których właściwa psychologiczno-kulturowa interpretacja rozumiejąca jest stosunkowo niezawodna.

Uwaga druga jest już innej natury. W definicji mówiło się, iż wskaźnik bądź rzeczywiście wykorzystywany jest jako przesłanka wnioskowania wskaźnikowego, bądź też zasadnie nadaje się do tego celu. Chodziło nam o odróżnienie takich sytuacji, w których badacz bezzasadnie sądzi, iż coś nadaje się na wskaźnik czegoś, od takich, w których to przekonanie jest lub mogłoby być zasadne. Regułom zasadnego doboru wskaźników poświęcone są trzy ostatnie paragrafy tego rozdziału. Przyswoiwszy je sobie, czytelnik może z punktu widzenia normatywnych standardów lu sformułowanych dokonać oceny zasadności doboru pewnych wskaźników w różnych badaniach socjologicznych, z jakimi się zetknie. Aby można było mówić o tym, czy dobór wskaźnika jest zasadny, należy przede wszystkim uprzytomnić sobie naturę tego, „co ma wskazywać”. Nazwijmy za T. Pawłowskim zjawisko czy własność wskazywaną przez wskaźnik mianem indicatum. Relacje między wskaźnikiem a indicatum mogą być rozpatrywane ze względu na kilka różnych aspektów. Najważniejsze z nich wiążą się z następującymi problemami:

(a)    Czy związek wskaźnika z indicatum jest określony przez pewne konwencje terminologiczne, zawarte w definicji pojęcia oznaczającego indicatum, czy jest on związkiem niedefinicyjnym lub, jak to określił T. Pawłowski, związkiem rzeczowym, Z kolei — jeśli jest on związkiem rzeczowym, to czy zależności między wskaźnikiem a indicatum są w pełni dostępne empirycznej kontroli, czy też twierdzenia o nich są weryfikowalne jedynie pośrednio.

(b)    Jakie są relacje zakresowe między wskaźnikiem a indicatum i tym samym czy (i w jakim sensie) wskaźnik jest wskaźnikiem niezawodnym (trafnym), czy też trzeba mu przypisać jakieś stabsze miary trafności.

Przyjrzyjmy się kolejno tym zagadnieniom. Czasem między zjawiskiem a jego wskaźnikiem zachodzi relacja tożsamości pojęciowej — sam wskaźnik jest właśnie tym zjawiskiem, które chcemy badać, a jego cechy charakterystyczne składają się na treść odpowiedniego pojęcia. Kiedy powiadamy, że ilość posiadanych pieniędzy jest dla nas wskaźnikiem „zamożności", to w gruncie rzeczy myślimy, iz termin „zamożność” znaczy „ilość posiadanych pieniędzy". Tak samo wskaźnikiem „przestępczości" bywa liczba rocznie popełnionych przestępstw w jakimś kraju czy regionie. Wskaźniki takie, a

l ściślej ich nazwy, definiują treść odpowiedniego pojęcia. Proponowałem nadać im nazwę wskaźników definicyjnych. Postulat wprowadzenia do socjologii wskaźników definicyjnych pojawił się w okresie burzliwego rozwoju orientacji empirycystycznych. o których pisałem w rozdziale poprzednim. Polegał on wówczas na domaganiu się, aby definicje (autorzy zajmujący stanowisko skrajne domagali się, aby wszystkie definicje) naszego języka byty „definicjami operacyjnymi”, tj. definiowały pojęcia w języku operacji obserwacyjno-pomiarowych, w terminach zjawisk czysto obserwacyjnych'². Wkrótce okazało się, iż wymóg „pełnej obserwowalności” definiensów nie da się w większości przypadków zrealizować, o czym pisałem wyżej", i stosowane w badaniach „definicje operacyjne” pojęć socjologicznych - lub też, jak tu będziemy mówić, wskaźniki definicyjne - były takie, iż definiowane pojęcia z reguły oznaczały zjawiska „obserwo-walne” w sensie szerszym, tj. drugiej wymienionej wyżej kategorii. Przykładami ich są „ilość pieniędzy” czy „liczba popełnionych przestępstw” jako definicyjne mierniki zamożności czy przestępczości.

Zdanie wprowadzające wskaźnik definicyjny może mieć również charakter definicji częściowej pewnego pojęcia (oznaczmy jc przez Z). Ale tu musimy wyróżnić dwa rodzaje sytuacji ze względu na to, czy wskaźnik taki stanowi warunek wystarczający, czy warunek konieczny zjawiska desygnowanego przez termin Z. Kiedy stanowi on warunek wystarczający, a pojęcie Z nic ma charakteru syndromatycznego, wówczas zjawisko uznane za wskaźnik jest zarazem desygnatem Z, natomiast o zjawiskach spoza zakresu występowania wskaźnika nie możemy stwierdzić, czy są, czy też nie są desygnatami lego pojęcia - znajdują się one w „obszarze nieoznaczoności” Z ze względu na przyjętą *. definicję. Czasem obszar nieoznaczoności pojęcia Z możemy zmniejszyć, dobiera-i jąc - obok wskaźnika W\ dla zjawiska Z - również drugi wskaźnik W₂ oznaczający i zjawisko nic-Z. W okresie, kiedy w socjologii mówiono o definicjach redukcyjnych, taką j parę wskaźników - jeden dla Z, drugi dla me-Z - nazwano parą redukcyjną. Z kolei l gdy wskaźnik stanowi dla Z warunek konieczny, wówczas nie wystąpienie wskaźnika wskazuje nic-Z, ale jego wystąpienie nie przesądza o wystąpieniu zjawiska Z. Do zagadnień tych wrócimy jeszcze w dalszym ciągu przy okazji omawiania miar trafności ‘ wskaźnika dla odpowiadającego mu indicatum.

Wydawałoby się, iż wprowadzenie nowego terminu „wskaźnik definicyjny” jest całkowicie zbyteczne, jeśli czynność wprowadzenia wskaźnika jest tożsama z definiowaniem odpowiedniego pojęcia. Teoretycznie biorąc, tak by mogło być w istocie. Jednakże, jak już wspomniałem w pierwszym paragrafie tego rozdziału, w naukach społecznych bardzo często mamy do czynienia z terminami o mglistej, nieokreślonej i nieostrej „otoczce znaczeniowej”. W tej sytuacji uprzytomnienie sobie, iż do takiego „pojęcia” trzeba dobrać pewien jednoznaczny — przynajmniej w szerokim znaczeniu obserwowal-ny - wskaźnik, jest tożsame z uprzytomnieniem sobie konieczności wyraźnego zdefiniowania właściwego pojęcia.

Gdyby jednak w naukach występowały jedynie wskaźniki definicyjne, nie warto byłoby terminu „wskaźnik” wprowadzać do języka naukowego, co najwyżej mocniej akcentując wymóg definiowania pojęć oznaczających zjawiska w pełni czy.po części

^u Por. M. Pr/eli,\'ki. Oinracjonizni. w: Logiczna teoria nauki ^u Patrz rozdział drugi, paragraf 4.