R IV s 5

40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

wobec tych dzieci w porównaniu z inną piątką uczniów, których iloraz inteligencji mieści się w przedziale od niskiego do przeciętnego? Jeżeli odpowiesz, że będziesz traktować dzieci z obu tych grup jednakowo i że Twoje oczekiwania wobec nich będą takie same, to idę o zakład, iż nie masz racji. W samej rzeczy, nie powinny być takie same! Jeżeli bowiem Twoje oczekiwania są samospefniającymi się proroctwami, to może to być niesprawiedliwe w stosunku do niektórych uczniów. A teraz rozważ inną, ważniejszą kwestię. Wyobraź sobie, że iloraz inteligencji podany w Twoim dzienniku jest niezgodny z rzeczywistością. Jeżeli te błędne wyniki są źródłem oczekiwań, które przyniosły jednym uczniom większe korzyści niż innym, to byłoby to niesprawiedliwe i prawdopodobnie nieetyczne. Właśnie ta kwestia wywołuje burzliwe dyskusje, jakie się dziś toczą na temat ilorazu inteligencji.

Od wielu lat standardowym testom badającym iloraz inteligencji u dzieci zarzuca się to, że są niesprawiedliwe pod względem rasowym i kulturowym. Przytaczane są argumenty, że ponieważ autorami testów są zazwyczaj biali mężczyźni pochodzący z zamożnej części klasy średniej, zawierają one informacje i idee nieznane innym grupom etnicznym. Dzieci należące do różnych mniejszościowych grup etnicznych w Stanach Zjednoczonych zwykle uzyskują niższe wyniki niż dzieci białych. Ponieważ założenie, że dzieci z innych ras są mniej inteligentne niż białe dzieci, jest śmieszne, przyczyna różnic w wynikach musi tkwić w samych testach. Jednak tradycyjnie nauczyciele otrzymują informację na temat ilorazu inteligencji wszystkich dzieci od przedszkola aż po dwunastą klasę. Jeżeli się zatrzymasz i zastanowisz nad tym w kontekście badań Rosenthala i Jacobsona, to zauważysz, jak potencjalnie niebezpieczna może być ta sytuacja. Poza tym, że na podstawie wyniku testów inteligencji dokonuje się w szkole podziału uczniów (umieszczenie w klasie o wyższym poziomie nauczania lub w klasie dla dzieci wymagających specjalnego programu itp.), niezamierzone oczekiwania nauczycieli powstające na podstawie tych być może tendencyjnych informacji mogą tworzyć niesprawiedliwe samospełniające się proroctwa. Te argumenty okazały się wystarczająco poważne, aby w większości stanów USA zawiesić przeprowadzanie testów sprawdzających iloraz inteligencji do czasu, kiedy zostanie udowodnione, że nie są one tendencyjne. Argumenty te potwierdzały omawiane tu badania.

NAJNOWSZA LITERATURA

Dzięki badaniom Rosenthala i Jacobsona znaczenie wpływu oczekiwań nauczycieli na wyniki uczniów stało się integralną częścią naszego rozumienia procesów edukacyjnych. Co więcej, teoria oczekiwań interpersonalnych Rosenthala wywarła wpływ na liczne dziedziny poza nauczaniem. W latach 1997-2000 w ponad osiemdziesięciu artykułach naukowych cytowano badania Rosenthala związane z efektem Pigmaliona.

Do badań Rosenthala nad oczekiwaniami nawiązuje przykry, choć pouczający artykuł analizujący kryteria stosowane przez nauczycieli wysyłających swoich uczniów do szkolnych psychologów po ocenę i poradę (Andrews, Wiśniewski i Mulick, 1997). Badacze odkryli, że nauczyciele istotnie częściej kierowali afroamerykańskie dzieci na ocenę zaburzeń rozwojowych, niż wynikałoby to z proporcji czarnoskórych do białych uczniów w klasie. Ponadto, wśród wysyłanych do psychologów dzieci z problemami zachowania podczas nauki i zabawy było nieproporcjonalnie dużo chłopców. Zdaniem badaczy, różnice te pomiędzy różnymi grupami uczniów mówią więcej na temat oczekiwań nauczycieli niż na temat rzeczywistych indywidualnych różnic.

Inny prowokacyjny artykuł powołujący się na badania Rosenthala przedstawia uprzedzenia rasowe w ocenianiu tekstów utworów rapowych (Fried, 1996). Podczas eksperymentu drastyczne słowa piosenki przedstawiano badanym jako tekst utworu rapowego wykonywanego przez czarnoskórego artystę lub jako tekst piosenki folkowej wykonywanej przez białego piosenkarza. Kiedy badani słuchali piosenki rapera, „uważali, że tekst jest nie do przyjęcia [...] i popierali jakąś formę państwowej kontroli. Kiedy ten sam fragment tekstu byl przedstawiany jako utwór folkowy lub country [...] reakcje były pod każdym względem istotnie mniej krytyczne” (s. 2135, pogrubienie dodane).

Wreszcie, krytyka nie ominęła badań Rosenthala nad efektem Pigmaliona. Richard Snów ze Stanford University od ponad trzydziestu lat kwestionuje odkrycia Rosenthala i debata pomiędzy nimi trwa do dziś (Rosenthal pracuje w Harvardzie). W roku 1994 w Current Directions in Psychological Science, czasopiśmie wydawanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (American Psychological Society), opublikowano artykuł, który jest zapisem zwięzłego, treściwego i bardzo jadowitego dialogu, jaki prowadzili ci dwaj uczeni na ten temat (Rosenthal, 1994; Snów, 1994). To odkrywcza praca i czyta się ją z przyjemnością!

Andrews, T„ Wiśniewski, J„ Mulick, J. (1997). Variables influencing teachers' dedsions to refer children for school psychological assessment serwces. Psychologyin Schools, 34(3), 239-244.

Chaiken, A., Sigler, E„ Derlega, V. (1974). Nonverbal mediators ot teacher expectancy effects. Journal ot Personality and Social Psychology, 30,144-149.

Fried, C. (1996). Bad rap for rap: Bias in reactions to musie lyrics. Journal ot Applied Social Psychology. 26(23) 2135-2146.

Pfungst, O. (1911). Ciem Hans (the horse ot Mr. von Osten): A contribution to experimental, animal, and human psychology. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Rosenthal, R. (1994). Critiquing Pygmalion: A 25-year perspective. Current Directions in Psychological Science 4(6) 171-172.

Rosenthal, R., Fode, K. (1963). The effect of experimenter bias on the performance of the albino rat. Behavioral Science 8, 183-189.

Rosenthal, R., Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the classroom: Teacher expectations and pupils' intellectual develop-ment. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Snów, R. (1994). Pygmalion and intelligence? Current Directions in Psychological Science, 4(6), 169-171.