scan0147

232

Dla wyjaśnienia mechanizmu działania szczepionek wprowadza się pojęcie antygen, które obejmuje każdą substancję ożywioną lub nieożywioną, która pobudza organizm do odpowiedzi immunologicznej w postaci syntezy przeciwciał lub powstania komórek uczulonych i reaguje z nimi w sposób swoisty. Antygen i przeciwciała określają siebie wzajemnie.

Podstawowymi własnościami pełnego antygenu są:

-    immunegenność, czyli zdolność do pobudzania syntezy przeciwciał (im-munoglobulin) lub uczulonych komórek limfatycznych,

-    swoistość, co oznacza obecność w cząsteczce antygenu charakterystycznej dla niego konfiguracji atomów, która determinuje swoistą strukturę fragmentu powstającego przeciwciała; przez ten fragment przeciwciało łączy się z antygenem w swoistej reakcji.

Szczepionka jest to odpowiednio przygotowany preparat zawierający antygen (lub antygeny) w formie żywych lub zabitych drobnoustrojów albo produktów ich metabolizmu. Obecność antygenu w szczepionce wywołuje reakcję immunologiczną, co prowadzi do uzyskania odporności czynnej — organizm potrafi wytwarzać przeciwciała dla zwalczania infekcji.

Surowice są preparatami zawierającymi „gotowe” przeciwciała lub immu-noglobuliny. Uzyskuje się dzięki temu jedynie odporność bierną. Surowice wytwarzane są z ludzkiej lub zwierzęcej surowicy krwi.

Pierwszą szczepionką była szczepionka przeciwko ospie użyta przez Ed warda Jcnnera w 1796 r. Zastosował on zarazki ospy bydlęcej do wywołania odporności u ludzi. Pierwszy instytut szczepień przeciwko ospie powstał w Warszawie w roku 1809, zaś przed rokiem 1820 wprowadzono na ziemiach polskich obowiązek szczepień w szkołach i w wojsku. W roku 1881 Pasteur opracował szczepionkę przeciwko wściekliźnie, zaś w roku 1885 przeciwko wąglikowi. Pierwsze anatoksyny zawdzięczamy francuzowi Ramonowi, który opracował anatoksynę błonniczą w 1923 r„ następnie zaś anatoksynę tężcową.

18.4.1. Ogólna charakterystyka szczepionek

Szczepionki używane przez ludzi można podzielić na cztery grupy:

-    szczepionki przygotowane z żywych drobnoustrojów, których własności chorobotwórcze zostały osłabione przez odpowiednie zabiegi (szczepionki atenuowane),

-    szczepionki przygotowane z drobnoustrojów zabitych środkami fizycznymi lub chemicznymi, mogą składać się z całych komórek lub ich frakcji,

-    szczepionki przygotowane z pizetworzonych produktów metabolizmu bakterii,

-    szczepionki uzyskane z fragmentów komórek lub wirusów.

Końcowy preparat może zawierać tylko jeden rodzaj szczepionki (tzw. szczepionki monowalentne, jak np. anatoksyna tężcowa, szczepionka BCG) lub mieszaninę różnych szczepionek (szczepionki skojarzone, np. DiTePer — szczepionka przeciwko błonnicy, tężcowi i krztuścowi). Ponadto w preparacie mogą wystąpić substancje wspomagające (adiuwanty), które po zmieszaniu z antygenem wzmacniają immunogenność. Wykorzystywane są sole glinu i wapnia, emulsje olejowe i inne.

W szczepionkach przeznaczonych dla ludzi stosuje się głównie sole glinu (np. wodorotlenek glinu). Antygeny mogą adsorbować się na powierzchni nośników - adiuwantów (szczepionki adsorbowane, np. na wodorotlenku glinu). Zaadsorbowany antygen wolnej się wchłania w miejscu wstrzyknięcia.

18.4.2. Szczepionki atenuowane

Szczepionki z żywych dorobnoustrojów stosuje się w celu zapobiegania gruźlicy, poliomyclitis, ospie, odrze, żółtej febrze, różyczce i śwince.

Atcnuacja jest procesem selekcji mutantów o zmniejszonej zjadliwości. Uzyskuje się je przez odpowiednio długie hodowle lub wielokrotne pasażowa-nie na zwierzętach laboratoryjnych.

Dla przykładu, w klasycznej metodzie Pasteura otrzymywania szczepionki przeciwko wąglikowi stosowano szczepionkę z hodowli 12-dniowej i 24-dnio-wej. Hodowla 24-dniowa charakteryzowała się małą zjadliwością. Zaś w metodzie otrzymywania szczepionki przeciwko wirusowi wścieklizny Pasteur przeprowadził 133 pasaży wirusa na królikach. Calmette i Guerin przeprowadzili 230 pasaży bakterii tuberkulinowych (gruźlicy) w ciągu 13 lat zanim otrzymali szczepionkę BCG (Bacille Calmette Guerin) w 1919 r.

13.4.3. Szczepionki inaktywowane

Stosowane są one do zapobiegania chorobom bakteryjnym, takim jak: krztusiec, dur brzuszny, cholera, dżuma oraz niektórym chorobom wirusowym: wścieklizna, poliomyelitis. Ogólnie odporność po tego typu szczepionkach bywa znaczna, ale słabsza niż po szczepionkach żywych czy anatoksynach. Bakterie po hodowli są zabijane termicznie lub chemicznie za pomocą formaliny, fenolu, etanolu lub acetonu.

Do tej grupy należą też autoszczcpionki - szczepionki sporządzone z zabitych szczepów bakteryjnych świeżo izolowanych od chorego.

18.4.4. Anaioksyny

Szczepionki te są bakteryjnymi toksynami, które pod wpływem formaldehydu i podwyższonej temperatury zostały pozbawione toksyczności, z zachowaniem zdolności do stymulowania wytwarzania przeciwciał.