SCAN0746

Jeny li.ir:r::ński,    Panasiuk, Stereotypy językowe

386

cechy wyglądu (orli nos ‘wydatny, zakrzywiony’). W godle utrwalony został pewien specyficzny, stylizowany kształt orła z rozpostartymi skrzydłami, do czego nawiązują zwroty wywinąć orla, jechać (trójką koni) w dartego orla oraz umowny kolor - biały.

językowo-kulturowym przeciwieństwem orła jest wrona, od której gwarowego synonimu (gapa) pochodzi nazwa ‘człowieka nieuważnego, ofermy oraz czasownik gapić się ‘przyglądać się czemuś tępo, bezmyślnie’. Wronie przypisuje się zdolność przeczuwania złej przyszłości, stąd nazwa jej głosu -krakać - znaczy ‘wyrażać ponure przewidywania’, wy krakać ‘wywołać coś złego, mówiąc o tym’, stąd też wbrew rzeczywistości (w Polsce występuje głównie wrona siwa) widzi się ją jako czarną (czerń - kolor nieszczęścia; por. wrony koń ‘kary, czarny’). Nie bez wpływu był tu zapewne stereotyp czarnego k r u k Z; zbliżony do wrony (także zwiastun nieszczęścia).

Stereotypy ptaków - ogromnie rozbudowane i eksploatowane w poezji -akcentują ich ‘zdolność do lotu’, choć cecha ta przysługuje nie wszystkim ptakom, np. nie latają pingwiny czy kury, nie jest więc cechą esencjalną, lecz tylko „prototypową”; stąd dalej związek ptaków z powietrzem, niebem, wolnością, duchowością, Bogiem - w symbolice religijnej.

W języku potocznym nazwy zwierząt występują w wyrażeniach porównawczych opartych na cechach stereotypowych (tańczyć jak słoń ‘niezgrabnie’ , skakać jak koza ‘zwinnie’, patrzeć jak cielę ‘bezmyślnie’, śpiewać jak słowik ‘pięknie’), a w kolejności są wykorzystywane do seryjnego tworzenia silnie wartościujących metaforycznych określeń ludzi o pewnych właściwościach, por. tchórz ‘człowiek strachliwy’, pszczółka ‘człowiek efektywnie pracowity’, mrówka ‘człowiek zapobiegliwy’, byk ‘mężczyzna silny, tęgi, zdrowy’, lis ‘człowiek przebiegły, podstępny’ itd.

O wysokim stopniu językowego utrwalenia cech omawianej grupy stereotypów świadczy obecność^licznych „czasowników zwierzęcych” typu: świnić ‘brudzić’ (przenośnie też ‘opowiadać nieprzyzwoitości’), rozindyczyć się ‘okazywać gniew z błahych powodów’, zbaranieć ‘stracić orientację’, jeżyć się ‘przyjmować postawę obronną’, zacietrzewić się ‘zapamiętać się w sporze’, osowieć ‘siedzieć bez humoru jak sowa’. Osobną serię czasowników tworzą zmetaforyzowane nazwy głosów zwierząt, por. rżeć‘głośno się śmiać’, szczekać ‘obmawiać, łgać’, gruchać ‘czule rozmawiać’, krakać ‘wyrażać ponure przewidywania’, świergotać i ćwierkać ‘mówić pieszczotliwie’ i inne.

Podobnie jak zwierzęta i ptaki, również rośliny mają utrwalone wizerunki kulturowe, przywoływane w derywatach ^wyrażeniach metaforycznych. Dąb utrwalił się jako obraz ‘siły’ i ‘zdrowia’ (fraz. chłop jak dąb ‘rosły, silny’, zdrowy jak dąb ‘bardzo zdrowy’). ‘Twardość’ dębu utrwaliła się w czasowniku dębieć ‘twardnieć’ (np. kartofle zdębiały), ‘sztywnieć’ (fraz. stanąć dęba), też - ‘znieruchomieć ze zdziwienia’, zdębieć. Na gruncie myślenia

3S7

mitologicznego - którego ślady zachowuje język do dziś - dąb był symbolem ‘męskości’ i ‘płodności’ (stąd nazwa jego owocu - żołądź - znaczy też ‘część członka męskiego’, a jego przeciwieństwem była lipa, drzewo kobiety (stąd łączenie kultu Matki Boskiej z lipą jako miejscem hierofanii, por. Święta Lipka).

Z nazw drzew wyraziste składniki stereotypowe w swoich znaczeniach mają: brzoza, która konotuje ‘biel’ i ‘smutek’, o s i k a ‘strach’ (fraz. drżeć jak osika), wierzba płacząca ‘smutek’, choina ‘sztywność (od rdzenia choj- urobiono nazwę członka męskiego), leszczyna ‘smukłość’, topola - ‘smukłość’ i in.

Z drzew owocowych najbogatszą konotację ma jabłoń uważana za drzewo biblijne, symbol raju, i jej owoc -jabłko - symbol wiedzy i wtajemniczenia. Przenośne użycia jabłka konotują ‘krągłość’ (pot. jabłko ‘rzepka kolanowa’) i ‘rumianość’ (fraz. buzia jak jabłuszko ‘okrągła i rumiana’).

Stereotypy kwiatów są mniej rozwinięte, choć eksponuje się na przykład ich kolor (utarte metafory: zaczerwienił się jak piwonia, fiołko we oczy, makowy kolor, różany świt). W języku potocznym i w poezji jako królowa kwiatów występuje róża, jej kolor, kształt, zapach stosuje się do charakterystyki zjawisk szczególnie pięknych (por. policzki jak róże, róże ust, spłonąć różą ‘zarumienić się gwałtownie'; różany blask-, wyglądać jak róża ‘pięknie’; róża pustyni ‘cenny minerał przypominający kształtem różę'; fraz. stąpać po ró-żach ‘mieć łatwe, szczęśliwe życie'). Ruta tradycyjnie była kojarzona ze stanem panieńskim, czego ślad pozostał we frazcologizmie siać rutkę ‘czekać na męża, będąc panną’.

Stereotypy niektórych narodowości

Jest to grupa stereotypów językowych o szczególnym znaczeniu. Była ona i jest przedmiotem wielu specjalnych badań. To, jak są postrzegani członkowie rożnych grup etnicznych, jest zdeterminowane ogólnokuhurową opozycją „swój-obcy”, a także związane z aktualnymi stosunkami i konfliktami między tymi grupami. Konflikty sprzyjają powstawaniu stereotypów, zwłaszcza złośliwych, a równocześnie posługiwanie się negatywnymi stereotypami narodowościowymi utrwala i podsyca konflikty. Ważne metodologicznie jest rozróżnienie auto- i heterostereotypów, tzn. wyobrażeń o sobie i o innych.

Wśród funkcjonujących w Polsce stereotypów narodowości wypada odróżnić przede wszystkim grupę stereotypów starych, silnie zleksykalizowa-nych -np. Czerkies, Kozak, Cygan, Mongoł, Arab, Grek, Turę k, T a t a r, które to nazwy narodowości motywowały powstanie wyrażeń pospolitych: po czerkiesku ‘nieporządnie’, kozak ‘chwat’, skozaczyć się