ScannedImage 10

Struktura rewolucji naukowych

że błędy wynikające z takiego przywiązania do metod eksperymentalnych zdarzają się w nauce nierzadko, mielibyśmy wnioskować, iż nauka powinna zrezygnować ze standardowych procedur sprawdzających i przyrządów? Bez nich nie sposób sobie wyobrazić jakichkolwiek badań. JParadygma-tyczne procedury i zastosowania są równie niezbędne w nauce jak paradygmatyczne prawa i teorie i prowadzą uo tych samych skutków. Nieuchronnie ograniczają obszar zjawisk dostępnych badaniom naukowym w każdym okresie. Jeśli to zrozumiemy, pojmiemy zarazem, dlaczego odkrycia takie, jak odkrycie promieni X, istotnie wymagają zmiany paradygmatu — a tym samym również zmiany metod i przewidywań — przez dany krąg specjalistów. Dzięki temu zrozumiemy również, dlaczego odkrycie to zdawało się wielu uczonym otwierać nowy dziwny świat i przez to efektywnie przyczyniło do kryzysu, który doprowadził do powstania fizyki współczesnej.

Ostatni przykład, który rozpatrzymy — wynalazek butelki lejdejskiej — należy do klasy odkryć, które potraktować można jako inspirowane przez teorie. Na pierwszy rzut oka określenie to wydawać się może paradoksalne. Większość naszych dotychczasowych wywodów wskazywała, że odkrycia dków sprawił, że wyniki nasze są wątpliwe”. Zob.: Otto Hahn, Fritz Strassman, Uber den Nachweis und das Yerhalten der bei der Bestrahlung des Urans mittels Neutronen entstehenden Erdalkalimetalie, ,JDie Natur-wissenschaften”, 1939, t. XXVII, s. 15.

przewidziane przez istniejącą teorię należą do nauki normalnej i nie prowadzą w rezultacie do nowego rodzaju zjawisk. Wspomniałem na przykład wcześniej o dokonanych w drugiej połowie ubiegłego stulecia odkryciach nowych pierwiastków chemicznych, traktując je jako rezultat badań w ramach nauki normalnej. Nie wszystkie jednak teorie są teoriami paradygmatycznymi. Zarówno w okresach przeuparadygmatycznyeh, jak w czasach kryzysów, które prowadzą do zasadniczych zmian paradygmatów, uczeni formułują zazwyczaj wiełe spekulatywnych i nie opracowanych w szczegółach teorii, które mogą torować drogę odkryciom. Wówczas jednak często zdarza się, że dokonywane odkrycia nie są tym, czego spodziewano się na gruncie spekulatywnych, prowizorycznych hipotez. Dopiero wtedy, gdy eksperyment i teoria zostają dopracowane i dopasowane do siebie, pojawiają się nowe odkrycia, a teoria staje się paradygmatem.

Odkrycie butelki lejdejskiej ujawnia dobitnie wszystkie te cechy, jak i wiele z omówionych poprzednio. U jego początków nie istniał jeszcze jeden wspólny paradygmat badań nad elektrycznością. Istniało natomiast kilka współzawodniczących teorii opartych na stosunkowo łatwo dostępnych zjawiskach. Żadnej z nich nie udało się dobrze uporządkować ogółu różnorodnych zjawisk elektrycznych. Te niepowodzenia są źródłem szeregu anomalii, które legły u podłoża odkrycia butelki lejdejskiej. Jedna ze współzawodniczących szkół traktowała elektryczność jako fluid. Koncepcja ta

117