ScannedImage 4

czynią przedmiotem zainteresowania funkcjonalność rciigii z jednej strony dla integracji społeczeństwa, z drugiej zaś strony dla zmiany ogólnospołecznych struktur. .Sprzeczność obu założeń jest (ylko pozorna i daje się usunąć przez takie przelotminiowanie któregoś z właściwych im sposobów ujmowania pto-blemit. by mógł zawrzeć się w drugim jako jego modyfikacja.

Dla istnienia każdego społeczeństwa potrzebna jest zarówno stabilność, jak i zmiana. Adaptacja do zmienionych warunków wymaga dylercncjacji systemu, tylko ona umożliwia przetrwanie w czasie, a więc zachowanie tożsamości. Hans Mol uczynił ową dialektykę dyfercncjacji i tożsamości główną osią swojej socjologii rciigii'*. Nawet kiedy wyraźnie akcentuje w swej argumentacji (akt sakralizowania owej tożsamości przez religię, to przecież nic zapomina, że religia przyczynia się również do kreowania nowych wzorów kulturowych, co w rzeczywistości nic jest niczym innym, jak zmianą społeczną przebiegającą na poziomic systemów kulturowych. „Charyzma — stwierdza Mol — w aspekcie społecznym i konwersja w aspekcie jednostkowym egzemplifikują moc, z jaką oddziałują siły kreujące tożsamość. W odrzucenie danego wzoru kulturowego i wypracowanie innego, bardziej przystającego do warunków społeczeństw, grup i jednostek zaangażowane są duży potencjał emocjonalny i znaczna energia psychiczna’’⁹.

Jeśli odnieść ową globalną perspektywę do wprowadzonego na początku niniejszego rozdziału schematu ACJIL, to łatwo wykazać, żc religia może odgrywać znaczącą rolę w kontekście wszystkich czterech wymogów, systemy religijne dostarczają bowiem podstawy dla legitymizacji działań. Tematem lego rozdziału nic jest jednak analiza zjawiska z owej globalnej perspektywy, ale konkretne wskazanie specjalnego miejsca, jakie przysługuje religii w określonym systemie społecznym. Należy przy tym porzucić spekulatywnc terminy. takie jak chociażby „społeczeństwo", i zwrócić się raczej w kierunku empirycznie uchwytnych poszczególnych części składowych systemu społecznego. Nie oznacza lo, jakoby pojęcie społeczeństwa było heurystycznie w ogólności pozbawione sensu, chodzi jedynie o lo, że związki funkcjonalne mogą zostać uchwycone tylko wówczas, gdy analizę prowadzi się na niższym szczeblu abstrakcji.

^s II. Mol, Idrnly and ihe Sacrcd. 1976. ^{J Ibidem, s. 54.

Pojęcie „związków funkcjonalnych” nie powinno być (u rozumiane w znaczeniu, jakie termin „funkcja” posiada w matematyce, ale raczej w sensie, jakiego nabiera on w naukach biologicznych, a więc jako całokształt procesów przyczyniających się do utrzymania całości systemowej¹⁰. W przypadku niektórych wymogów funkcjonalnych relatywnie łatwo wskazać sposób, w jaki zostają wypełnione. Dotyczy to na przykład adaptacji systemu społecznego do warunków zewnętrznych. Sektor ekonomiczny, jako najważniejszy element kompleksu przystosowawczego, zapewnia wymianę surowców między przyrodą a społeczeństwem, gospodarując naturalnymi oraz społecznymi sposobami w taki sposób, że przede wszystkim, umożliwia określonej liczbie członków społeczeństwa biologiczne przetrwanie odpowiedniego przeciągu czasu oraz sprawia, że wygospodarowana zostaje dostatecznie duża nadwyżka, pozwalająca osobom zajmującym pozycje społeczne nie związane bezpośrednio z wytwarzaniem pożywienia wypełniać zadania uznawane w danym społeczeństwie za konieczne, by mogło ono zachować swoją tożsamość.

Już len przykład pozwala zauważyć, że uwikłanie religii w kontekst systemowy może być różnego rodzaju. Tak więc w społeczeństwie, w którym system religijny wyewoluował tak dalece, że istnieje w jego ramach mające prawo do alimentacji kapłaństwo musi, jak się zdaje, zabezpieczony zostać niezakłócony przebieg następujących procesów: wytwarzający społeczne bogactwo powinni być gotowi do oddawania określonej ilości wygospodarowanych dóbr osobom piastującym pozycje kapłańskie. Ci z kolei muszą ze swej strony dbać o to, by:

a)    wytwarzanie bogactwa społecznego nie ulegało zahamowaniu,

b)    zostały ustabilizowane mechanizmy pobierania nadwyżki.

To znowu pociąga za sobą konieczność zrozumiałego wyjaśniania przez kapłanów ich wkładu w utrzymanie całości systemu.

Wyodrębnianie się systemów religijnych z reguły nie dokonuje się niezależnie od procesu wyodrębniania się systemu politycznego, który posiada zdolność urzeczywistniania celów społecznych m.in. z zastosowaniem przemocy. Wskutek tego zachodzi konieczność takiego zbliżenia przedstawicieli

^1,1 Sens ten odpnwimla piątemu z przedstawionych przez Mcrtona znaczeń pojęcia funkcji. Zoli. R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. li. Morawska i J. Wcrtenstein-Żulawski. 1982. s. 94 i nast.

67