ScannedImage 90

94 Rozdział III. Totemiczna struktura społeczna

Elkin programowo odwraca pytanie, jak określić totemizm na przykładzie społeczeństwa australijskiego, proponując określenie społeczeństwa poprzez totemizm. Jego zdaniem w Australii nie ma jednego totemizmu, lecz jego wiele heterogenicznych form, niekiedy nakładających się na siebie, niekiedy nie mających jedna z drugą nic wspólnego. Istnieje więc wiele postaci totemizmu i kryteriów ich wydzielania. Kryterium formy określa sposób rozdziału totemów między grupy czy jednostki; znaczenie polega na roli odgrywanej przez totem z punktu widzenia jednostki; funkcja jest to rola systemu totemicznego w grupie. Szczególne miejsce zajmuje wśród wielu postaci totemizmu pozbawiony społecznego charakteru totemizm indywidualny i nie mieszczący się w standardowym układzie totemizm płci. Totemizm społeczny (płci, połów czy sekcji i podsekcji, oraz klanowy) w swoich różnorodnych postaciach różni się z kolei od totemizmu kultowego, z natury religijnego.

Totemizm indywidualny spotykany jest głównie na południowym wschodzie w kontekście szamanizmu. Młodzieniec przyjmuje totem dla siebie w czasie rytuału inicjacji. Nadaje go krewny, przewodnik inicjacji. Jedynie wyjątkowo dziedziczy się je, jak u Wiradjeri. Umierający czarownik może przekazać uczniowi swojego zwierzęcego pomocnika. Zazwyczaj swoje zwierzęta totemiczne mają tylko czarownicy, najczęściej jaszczurki i węże, w Australii Zachodniej jest to Tęczowy Wąż, od którego pochodzą wszystkie indywidualne totemy. Tu zwierzę nie jest krewnym, jest „mięsem” osobnika (bała lub jarawajewa „ciało” w jęz. Wiradjeri). Pełni rolę ducha opiekuńczego czarownika, pomagając mu w poszukiwaniu zgubionego ducha i zbierając informacje. Z reguły jest to pojedynczy, oswojony osobnik, lecz w podtekście za nim kryje się cały gatunek. W zachodniej Ziemi Amhema swoje zwierzęta mają też pieśniarze, do których we śnie przychodzą różne zwierzaki, by zdradzić nowe pieśni. Jest to więc totemizm snu: totem otrzymuje się w zależności od snów, jakie nawiedzają danego osobnika. Aborygen w snach identyfikuje się z jakimś zwierzęciem, działa w jego ciele. Wówczas uznaje je za swój totem.

Totemizm płci występuje od jeziora Eyre do wybrzeża Nowej Południowej Walii. W obrębie plemienia każda płeć ma swój emblemat: roślinę lub zwierzę opiekuńcze. Powszechnie umieszcza się go między indywidualnym i zbiorowym: każdy przedstawiciel danej grupy jest osobno powiązany z określonym osobnikiem pewnego gatunku zwierząt i zwany jest starszym bratem/siostrą. U Kumai (gdzie brak kla-matry- czy patrylinearnego dziedziczenia. (2) zależne jest od typów związków między totemem a osobą/osobami: I. totemizm indywidualny, II. płci, III. klanowy, IV. totemizm połów, V. sekcji i VI. totemizm podsekcji. W wypadku III, IV, V i VI należy dokonać podziału między matry-i patrylineamym przekazem totemu. Klasyfikacja (3) ma charakter konceptualny i opiera się społecznej funkcji totemu, gdyż spotykamy dwa podejścia: I. totemizm emblematyczny (czy to indywidualny, czy zbiorowy); II. totemizm kultowy. Inne istotne prace dotyczące australijskiego totemizmu to R. M. & C. H. B e r n d t, The World of the First Australians, Sydney 1964, s. 189-198; A. R. Radcliffe-Brown, Structure and Function in Primitive Society, London 1952, s. 117-132; T. G. H. S t r e h 1 o w, Geography and the Totemie Landscape in Central Australia; A Func-tional Study, [w:] R. M. & C. H. Berndt [eds.] Aboriginal Man in Australia, Sydney 1964, s. 92-140.