SDC10657

IlllUlin

168

II. Nauczanie i rozwijanie sprawności j{/

IV. KOD MÓWIONY A KOD PISANY³

Kod pisany jest wtórny w stosunku do kodu mówionego. co nikiem rozwoju cywilizacyjnego, ale takie pokrywa się z proces swajaniajęzyka ojczystego, czyli kolejnością nabywania/uczenia się ności.

Podstawowym źródłem różnic między kodem pisanym a mówm jest czas wypowiedzi: piszifcy ma możliwość zastanowienia się nad r i, wym doborem wyrażania treści, może swój tekst ulepszać, zmieniać Ir rygować: mdwięcy dokonuje aktu mówienia w określonym momenr i w określonej sytuacji. Cechą mowy jest więc momentalność i nietrwa lość, a dodatkowo zazwyczaj towarzyszy jej improwizacja, która charak-tervzuje się spontanicznością, otwartością struktur, niedomówieniami omyłkami i przejęzyczeniami oraz elementami niefunkcjonalnymi -t». pu m. ‘uhm. Mówiący może się posługiwać pewnymi skrótami, np. n|\ rozmówca zna temat wypowiedzi lub pozajęzykouymi środkami przekazu, |akimi są mimika, gest i ruch. Tworzą one konsytuację, którą można zdefiniować jako: „Zbiór elementów pozajęzykowych, niewerbalnych, np. gestykulacja, otoczenie fizyczne, nastrój i stosunki panujące między interlokutorami itp., mających niebagatelny wpływ na jednoznaczność tekstu. Dzięki znacznej roli konsytuacji nie zachodzi potrzeba werbalizowania wielu myśli" (H. Zwolski, 1982: 82).

W obu odmianach języka - pisanej i mówionej - występuje łatwo zauważalna różnica w częstotliwości użycia poszczególnych słów i form składniowych. W piśmie przeważają zdania podrzędnie złożone (hipotaksa), zasób słownictwa jest o wiele bogatszy, częściej używane są ciągi synoni-micznc, bo piszący mając na to czas, starannie dobiera słowa i stara się ich me powtarzać. W języku mówionym zaznacza się prostota składni - przeważają zdania współrzędnie z łożone (parataksa), krótkie elementy syn taktyczne uproszczona gramatyka (np. ograniczone użycie imiesłowów, brak imiesłowów przysłówkowych uprzednich, wołać za, liczebników zbiorowych), ana poziomic leksykalnym widoczne jest zawężenie do podstawowego zasobu słów i zwrotów (stąd ich wysoka częstotliwość użycia)⁴ oraz duża frekwen-

j Pisza na ten temat szeroko: K Wilkoń (2000), F. Nieckula (1993) oraz K. Ożćg(199$ I ' Okoto 2000 najczęściej używanych stów w języku angielskim pokrywa 99% przeop- I nej wypowiedzi. W języku polskim 500 wyrazów o najwyższej frekwencji pokrywa 59* I wypowiedzi telewizyjnych.

,a użycia wymów konkretnych (około 80% całego słownictwa w wtyku potocznym); w mowie występuje też szybsze tempo preekatu

|i;zvk mówiony charakteryzuje się mniejszą spójnością tekstu orar *Jiematviacją elementów spójnościowych, tume|szvm wyborem turni gatunkowych i przewagą typu wypowiedzi otwartych Ponadto oacylujr on między .nadmiarem powtórzeń, nieodzownych w przypadkach dlii-jjch wypowiedzi i dialogów .fatycznych”, kontaktowych, a ekspresywttą zwięzłością, równie niezbędną w przypadku uwikłania mowy w działanie, w szybko zmieniające się układy sytuacyjne, redukujące komunikaty tubalne do niezbędnego minimum” (A. Wilkoń, 2000: 43),

Sytuacja mowy wymaga obecności rozmówcy (lub rozmówców), przy czym role nadawcy i odbiorcy są wymienne. I. tego względu podstawn-wą formą tekstu mówionego jest dialog. .Dialog jest najbardziej naturalną termą komunikacji ludzkiej. Opozycja dialog-monolog jest w odmianie ustnej mało wyrazista, gdyż ostateczne formy monologowe, np wykład, lekcję, kazanie można sprowadzić do takiego dialogu, w którym Jruga osoba jest obecna, ale milczy. Rzadko zdarza się monolog bez -wiadka. (...) Opozycja dialog-monologjcst o wiele wyrazistsza w odmianie pisanej. Natomiast p o 1 i 1 o g (rozmowę wielu osób) można traktować jako wspó(występowanie kilku dialogów” (K. Ozóg, 1993 %). Wyróżnia się trzy typy dialogów⁵:

-    osobisty, w którym ujawniają się elementy uczuciowe i woiicjotul-ne, np. kłótnia;

-    sytuacyjny, czyli np. rozmowa fachowców;

-    konwersacja, będąca dialogiem swobodnym, niezależnym od zewnętrznych działań oraz od emocjonalnego i woiicjoiulnego zaangażowania rozmówców.

Konwersacja jest dialogiem sztucznym, który jest zdobyczą kulturalną, w przeciwieństwie do dwóch pierwszych typów naturalnie przypisanych człowiekowi, stanowiących konieczność życiową.

Obecność konkretnego słuchacza ma znaczący wpływ na styl wypowiedzi, ponieważ mówiący zazwyczaj orientuje swój tekst na odbiorcę popim dobór odpowiednich środków wyrazu, np. słów, struktur, intonacji oraz pozajęzykowych form przekazu. Słuchacz z kolei nie jest bierny, rtiMBłjc bowiem słowa i gesty, których celem jest podtrzymanie toczące-

P&ąky, za: K. Ożogiem (1993: 96-97).