skanuj0009

Anetta Drejer

tzn. zespól sylab podporządkowanych jednemu przyciskowi. Gdy te same zespoły wyrazów staną się elementami wiersza o budowie sylabotonicznej, układ akcentów będzie inny (patrz rozdz. O budowie wiersza).

Rozpatrując zagadnienie akcentu wyrazowego na konkretnym tekście literackim, należy wyróżnić trzy rodzaje (J. Kram, Zarys kultury żywego stówa, Warszawa 1995, s. 64):

akcent prozodyjny - polega na uwydatnieniu silą głosu pewnej sylaby na tle innych sylab lub zestroju akcentowego (np. w wierszu sylabotonicznym);

akcent dynamiczny - polega na podniesieniu tonu sylaby (inaczej: akcent melodyczny lub toniczny);

akcent ekspiracyjny - polega na przedłużeniu czasu brzmienia sylaby (tzw. ilo-czas); to wydłużenie samogłoski, np. duuuży niedźwiedź, mamusia była już baaar-dzo zmęczona - przy jednoczesnej właściwej modulacji głosu.

Akcent zdaniowy może mieć postać klasycznego akcentu logicznego, może też w tekstach o określonym charakterze przybrać postać akcentu emocjonalnego, np. moja córka jest bardzo mądra (zachwyt, duma). W takim wypadku wzmocnieniu głosu na wyrazie akcentowanym będzie towarzyszyło zabarwienie uczuciowe.

W tekstach przeznaczonych do śpiewu pojawia się akcent meliczny, polegający na

uwydatnieniu jednego z dźwięków melodii.

Oprócz akcentacji, ogólniejszym jeszcze rozumieniu mówimy o problemie instru-mentacji tekstu literackiego, co można odnieść do środków dźwiękonaśladow-czych i nazwać akcentem symbolicznym.

Instrumentacja tekstu realizowana jest przez całą gamę środków, mających podkreślić jego emocjonalne i artystyczne walory, takich jak specyficzne sposoby artykulacji, zabarwienie głosu, tempo wypowiedzi, jej rytmizacja itp. Najlepszym przykładem jest odwołanie się do onomatopei, czyli wyrazu lub wyrazów, wymagających szczególnych zabiegów artykulacyjnych i modulacyjnych. Generalnie można by mówić o trzech rodzajach instrumentacji:

wyrazach dźwiękonaśladowczych (onomatopejach właściwych), gdzie wyraz i jego desygnat są dźwiękami samymi w sobie, np. świst, grzmot, trzask itd.;

onomatopejach pozasłownikowych (niewerbalnych), czyli dźwiękach nie będących wyrazami (wszelkiego rodzaju cmoknięcia, chrząknięcia itp.), co ma znaczenie dla budowania nastroju wypowiedzi, podobnie jak zwielokrotnienia głosek lub ich powtarzanie (zdwojenie), np. ogrooomny \ub dzyń-dzyń, pst, wrr, myk, tik-tak;

instrumentacjach regularnych powtarzających się w określonym rytmie (współbrzmienia rymowe, odtwarzanie czy stosowanie w wypowiedzi poetyckiej określonego wzorca metrycznego), znacznie podnoszących ekspresję tekstu.

Instrumentacja głoskowa (albo eufonia) należy do fonetycznych środków stylistycznych. Wielu twórców stara się układać obok siebie wyrazy tak, by przy głośnym czytaniu tworzyły one dźwięczną, przyjemną dla ucha całość. Efekty takie można osiągnąć, odpowiednio zestawiając ze sobą wyrazy zawierające podobne samogłoski lub spółgłoski:

Rwałem dziś rano czereśnie,

Ciemnoczerwone czereśnie,

W ogrodzie było iwierkliwie,

Słonecznie, radośnie i wcześnie

J. Tuwim, Czereśnie

Na 32 sylaby w podanej strofie aż 18 zawiera samogłoskę e, 8 razy powtarza się spółgłoska r.

6. FRAZY I FRAZOWANIE

Frazę rozumieć można jako całościowy, skończony zwrot mowy. Inaczej mówiąc, jest to wymówiony w czasie jednego wydechu człon wypowiedzi stanowiący pewną skiadniowo-Iogiczną całość. W sensie praktycznym jest to fragment wypowiedzi, mieszczący się między jednym a drugim wdechem powietrza, nabieranego przez mówcę, czyli między jedną a drugą pauzą. Najistotniejsze jest tu zatem odpowiednie zsynchronizowanie mechaniki oddechu mówcy z logiką wypowiadanego przez niego tekstu. Jest to też często fizjologiczny powód frazowania i pauzowania, który musi zostać przez mówcę odpowiednio przemyślany, aby nie zakłócał logiki wypowiedzi. Jeśli z treści wypowiedzi wynika zamiar budzenia uczuć słuchacza i mówiący podzieli wygłaszany tekst tak, aby aktywizować uwagę i myśli odbiorcy, możemy mówić o frazie i pauzie emocjonalnej (Logopedia, s. 867). Oto przykłady wypowiedzi, z których pierwsza jest zabarwiona emocjonalnie, natomiast druga nie:

Nagłe / przed Czerwonym Kapturkiem / zjawił się strrraszny wilk.

Nagle przed Czerwonym Kapturkiem / zjawił się straszny wilk.

Gdy, opowiadając dzieciom bajki, stosujemy frazy i pauzy emocjonalne, tworzymy nastrój zaciekawienia i oczekiwania. Celem frazy i pauzy emocjonalnej jest aktywizowanie myśli, budzenie emocji i uczuć odbiorcy.

O ile frazy i pauzy logiczne są wyznaczone przez składnię wypowiedzi i miejsca akcentów logicznych, o tyle przygotowując się do odczytania tekstu wierszowanego, należy brać pod uwagę także budowę wersową utworu. Może się zdarzyć, że posługiwanie się w sztuce żywego słowa frazami nie jest jednoznaczne z posługiwaniem się zdaniami. Fraza nie musi pokryć się ze zdaniem. Zdaniem rządzą logiczne prawa składni, frazą rządzą prawa artystyczne, zatem frazą mogą być: sylaba, słowo, kilka słów, półwiersz, wiersz czy zdanie (fraza jest wynikiem indywidualnego rozczłonkowania tekstu przez interpretatora).