skanuj0007

Anetta Drejer

pięćdziesiąt - p'eńjeśont, sześćdziesiąt - śeżjeśont,

sześćset _ śeśset;

oraz uprosz_C2enia dotyczące nazwisk zakończonych na -wski, które należy wymawiać bez w (fj_t np_ pońatoski (Poniatowski). To samo dotyczy przymiotników tego typu, np. varśssk'i (warszawski), ale tylko w wymowie swobodnej. Nauczyciele dykcji zalecają dachować je i wymawiać grupę -wski jak -fski.

5. RODZAJE I FUNKCJE AKCENTÓW

5.1. AKCENT

Akcent w języku polskim (Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1999, s.1613-1615) polega na wyróżnieniu pewnego odcinka tekstu przez silniejsze wymówienie, czyij zwiększenie sity wydechu. Z tego powodu nosi nazwę akcentu ekspiratorycz_neg_0: czyli wydechowego. Przycisk może padać na jedną sylabę w wyrazie - knó_Wjmy wtedy o akcencie wyrazowym, lub na określony wyraz w zdaniu - mówimy wtedy o akcencie zdaniowym.

5.1.2. AKCEKit WYRAZOWY

Zdecydowana większość wyrazów polskich ma akcent na drugiej sylabie od końca (akcent parciksytoniczny), np. błahy, dwunasty, górnolotny, hierarchia, igła, kaprysić, lawirować, niewyszukany, pięćdziesiąt, piśmidfo, podlotek, prawicowy, przedyskutować, solidarnie, weteran. Jednak norma wzorcowa wymaga, aby pewne leksemy c^y grupy leksemów - ze względu na budowę, etymologię czy tradycję wymawiania, miały akcent odmienny, wyjątkowy. Zalecenie to obejmuje następujące klasy wyra₂ów:

Czasowniki rri_ają_ce w swoim składzie cząstki ruchome (w formach czasu przeszłego i trybu war_unkowego) są akcentowane tak, jakby w ogóle nie miały końcówek osobowych (dzas przeszły) i modemów trybu, a mianowicie:

•    na trzeci_ej sylabie od końca (akcent proparoksytoniczny), kiedy występują ^w "I •¹ 2- ós. I.m. czasu przeszłego, np. gra-li-śmy, wy-ko-na-li-ście, oraz w formach trybu warunkowego: w l.p. i w 3. os. I.m., np. na-ry-so-wał-byrn, prze-ko-nał-byś, Wy-stą-pif-by, na-u-czy-li-by;

•    na czwartej sylabie od końca, kiedy są w 1. lub 2. os. I.m. trybu warunkowego, np. po-dy_vvia-!i-byś-my, na-ma-lo-wa-li-byś-cie.

W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne omówionych typów form czasownikowych jest dopuszczalne.

Rzeczowniki, które zapożyczyliśmy z taciny lub za jej pośrednictwem, zakończona na -ika / -yka, w normie wzorcowej akcentujemy na trzeciej sylabie od końca w mia nowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab, np. M a-stro-nau-ty-ka, ba-lis-ty-ka, bo-ta-ni-ka, cy-ber-ne-ty-ka, e-ty-ka, ga-lak-ty-ka, ge o-fi-zy-ka, lek-ty-ka, lin-gwis-ty-ka, pe-da-go-gi-ka, po-li-ty-ka, po-lo-nis-ty-ka, pro fi-lak-ty-ka; C.: a-stro-nau-ty-ce, ba-lis-ty-ce, bo-ta-ni-ce, cy-ber-ne-ty-ce, e-ty-ca, ga-lak-ty-ce, ge-o-fi-zy-ce, lek-ty-ce, lin-gwis-ty-ce, pe-da-go-gi-ce, po-li-ty-ce, po lo-nis-ty-ce, pro-fi-lak-ty-ce. Jeżeli formy deklinacyjne są diuższe niż mianownik, ak centujemy je na sylabie przedostatniej; dotyczy to narzędnika I.m.: bo-ta-ni-ka-mi, e-ty-ka-mi, ga-lak-ty-ka-mi, lek-ty-ka-mi, po-li-ty-ka-mi, po-lo-nis-ty-ka-mi. W normie potocznej dopuszczalne jest akcentowanie na przedostatniej sylabie wszystkich form wyrazów, łącznie z mianownikiem.

Określenia osób związanych z dyscyplinami o nazwie zakończonej na -ika / -yka. np. cybernetyk, geofizyk, gramatyk, tradycyjnie akcentujemy na trzeciej sylabie od końca w D. I.p. oraz w tych wszystkich formach fleksyjnych, które są mu równe co do liczby sylab, np. D. I.p. cy-ber-ne-ty-ka, N. cv-ber-ne-tv-kiem. Ms. (o) cy-ber-ne-ty-ku, M. I.m. cy-ber-ne-ty-cy, D. I.m. cy-ber-ne-ty-ków, Ms I.m. (o) cy-ber-ne-ty-kach W pozostałych formach deklinacyjnych, tzn. w mianowniku i celowniku liczby pojedynczej oraz w narzędniku liczby mnogiej akcent pada na przedostatnią sylabę: ma-te-ma-tyk, ma-te-ma-ty-ko-wi, ma-te-ma-ty-ka-mi. Dopuszczalne jest akcentowanie tych wyrazów także na sylabie przedostatniej, choć jest to mniej tradycyjne.

Rzeczowniki jednosylabowe, poprzedzone cząstką arcy-, eks-, wice-, mają akcent na końcowej sylabie (oksytoniczny), np. arcymistrz (oboczny do arcymistrz), wicekról, eksmąż.

Wyrazy złożone z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set mają taki akcent jak bez tych cząstek, czyli na trzeciej sylabie od końca, np. czte-ry-sta, sie-dem-kroć, sie-dem-set. Takie same reguły obowiązują w formach fleksyjnych wyrazów odmiennych, np. czte-ry-stu, sied-miu-set, dzie-wię-ciu-set. Jedynym wyjątkiem jest N. [czte-ry-sto-ma] akcentowany paroksytonicznie.

Spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, -ście) oraz modemami trybu warunkowego mają akcent na trzeciej sylabie od końca, np. a-byś-my, że-byś-cie, je-że-li-by, po-nie-waż-by.

Pojedyncze końcówki obcego pochodzenia, zwyczajowo akcentowane na trzeciej sylabie od końca, np. ko-mi-tet, mak-si-mum, mi-ni-mum, pre-zy-dent, Rzecz-po-spo-li-ta (na wzór: res-pu-bli-ca, u-ni-wer-sy-tet). Współczesna norma dopuszcza już jednak w tych wyrazach równoprawny akcent paroksytoniczny w mianowniku. W pozostałych formach deklinacyjnych akcentujemy zawsze sylabę przedostatnią.

Wszystkie zapożyczenia o charakterze cytatów wymawiamy zgodnie ze zwyczajem obowiązującym w języku-źródle, np. francuskie wyrazy aperitif, emploi, foyer,