skanuj0018

ale stopień, typ i charakter kulturowych zróżnicowań, odchyleń od

regularności i norm też należą do istotnych dla antropologa^: wymiarów opisu kultur ludzkich.

Opinia powyższa nie jest jednak absolutnie powszechna. Dla Ralpha Lintona [zob. T975b] do zaliczenia danego zjawiska do sfery kultury niezbędny jest jego związek z przynajmniej dwoma członkami określonej zbiorowości. Tak więc postawa, ocena, zachowanie lub przeżycie pojedynczej osoby, jeśli różnią się od ocen, zachowań lub przeżyć wszystkich innych członków danej zbiorowości, nie powinny być uznane za przejawy kultury, lecz traktowane jako zjawiska jednostkowe. Podejście to jednak wzbudza piwnn wątpWwokcA, znamy bow\au\    z\nóyw\duaVvzowan(ii

<si>)    są    eAeYtem j

kulturowych doświadczeń jednostki szczególnie wrażliwej emoc-l jonalnie lub intelektualnie. Te przeżycia i zachowania mogą być] przekazywane innym, choć w określonych okolicznościach nie muszą się stać udziałem grupy, a nawet nie muszą być przez grupę poznane. (Warto w tym miejscu przywołać koncepcję obiektywności zjawisk kultury Stefana Czarnowskiego [zob, 1956b]). Jest to problem napisanego do szuflady lub pomyślanego zaledwie wiersza, głębokiego przeżycia w czasie górskiej wycieczki, nigdy nie opisanego i nie opowiedzianego.

Wahałabym się całkowicie wyeliminować tego rodzaju zjawiska ze sfery kultury. Wiadomo wszak, że każdy nowy element dorobku zbiorowego ma u swego podłoża odchylenie od tradycyjnego, obowiązującego lub po prostu powszechnego czy częstego sposobu zachowania, myślenia lub wartościowania. Te kulturotwórcze funkcje przeżyć indywidualnych, a zarazem kulturowo uwarunkowanych skłaniają mnie do zaliczenia do sfery kultury także tego rodzaju zjawisk jednostkowych.

Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych. Inna cecha definicyjna kultury, z której istnieniem zgadzają się wszyscy badacze, to wyuczony charakter zjawisk kulturowych. Oznacza to, że kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pośrednictwem genów, ale w procesie uczenia się. Do zjawisk kulturowych nie należy więc pot na czole biegnącego człowieka, mocz, który musi co jakiś czas oddawać, ale sposób wycierania czoła chustką

trzymaną w kieszeni czy sposób korzystania z określonego rodzaju ustępu. Również przyczyny, dla których w organizmie ludzkim zostaje uruchomiony biologiczny mechanizm wydzielania się potu lub przyspieszonego gromadzenia się moczu w pęcherzu, mają podłoże kulturowe. Człowiek, który przekracza kulturowe tabu i obawia się nadprzyrodzonych konsekwencji swojego czynu, poci się. Sam biologiczny mechanizm wydzielania się potu nie jest wyuczony, lecz przekazany genetycznie, uruchamiany bywa jednak często z przyczyn kulturowych. Do kultury należy sposób oddawania perspektywy w malarstwie i rzeźbie, a nie zdolność widzenia głębi przez oczy człowieka.

Sposoby uczenia się kultury mogą przybierać rozmaite formy. Można się uczyć kultury w sposób celowy i świadomy, ale także w sposób nieintencjonalny, a nawet nieświadomy. To uczenie się może być wynikiem biernego naśladownictwa lub świadomego instruktażu.

Pozostało nam jeszcze ustalenie, co może być przedmiotem społecznego, czyli pozabiologicznego, przekazu. Są to przede wszystkim wiedza, informacje o rzeczach i ludziach, czyli o sposobie działania świata, oraz wartości, czyli normy wskazujące właściwe w określonych sytuacjach sposoby zachowania, myślenia lub przeżywania. W gruncie rzeczy do kultury może należeć wszystko, czego człowiek może się nauczyć. Wspomniany już Philip Bagby wszystkie te zjawiska nazywa zachowaniami, przy czym dzieli je na zachowania zewnętrzne i wewnętrzne. Te pierwsze są łatwo obser-wowalne, drugie zaś są trudniej dostępne, gdyż zachodzą w psychice jednostek i mogą być obserwowane lub przekazywane tylko pośrednio.

Istotne cechy zjawisk kulturowych

Istnieje wiele cech zjawisk kulturowych, które nie zawsze lub wręcz rzadko wchodzą w skład definicji, choć wytyczają kierunki i możliwości badania tych zjawisk. Teorie antropologiczne różnią się między sobą akcentowaniem różnych wymiarów kultury.

Kultura ma wymiar czasowy. Kultura rozumiana w sensie zarówno atrybutywnym, jak i dystrybutywnym charakteryzuje się

63