14314 P1030270

sMcuo tycia. • może wialnie i jej powodu. Inaczej mówiąc, stoicyzm był filo-rofią rogaczy. Tb nie przypadek, te Seneka, najważniejszy i najbardziej wpły. wowy rcectnik stoicy żmii, był równocześnie nauczycielem najokrutniejszego z rzymskich cesarzy. Nerona.

(ByO może dlatego stoicki spokój tak łatwo dal się dostosować do religijnej hi I sterii pierwszych chrześcijan. Rozumne samobójstwo stanowiło swego rodzaju I odpowiedz arystokraty na wulgarną żądzę krwi. Chrześcijaństwo, które powstn ło jako religia dla ubogich, przejęło ową żądzę i połączyło z samobójstwem, co zaowocowało pragnieniem męczeństwa. Rzymianie mogli rzucać chrześcijan Iwom na pożarcie, ale nie byli przygotowani na to, te ofiary będą radośnie witać Iwy jako narzędzia swojej chwały i zbawienia. „Niechże się nacieszę tymi bestiami — mówił Ignatius — i oby były one jeszcze okrutniejsze; jeśli zaś nie zechcą rzucić się na mnie, będę je drażnił i zmuszę do tego."¹ Prześladowanie pierwszych chrześcijan było nie tyle aktem religijnym czy politycznym, co raczej zwyrodnieniem ich własnych dążeń. Dla kulturalnych i oświeconych władz rzymskich upór chrześcijan był przede wszystkim żenujący — na przykład kiedy odmawiali oni wykonania paru czysto formalnych gestów na rzecz religii oficjalnej, co ocaliłoby ich życie, i nawet nie korzystali ze sposobności ucieczki w tym dogodnym okresie pomiędzy wyrokiem a egzekucją. Zażenowanie przechodziło w irytację, kiedy owi męczennicy in spe, prekursorzy studenckich strategów rewolucyjnych, odpowiadali na pobłażliwość prowokacją. Z kolei irytacja zmieniała się w znudzenie: pewien afrykański prokonsul, gdy otoczył go tłum wyjących, spragnionych męczeństwa chrześcijan, krzyknął do nich: „Precz, potopcie się i powywieszajcie sami. a władzom oszczędźcie kłopotu!"² Inni. choć równie znudzeni, nie mieli takiej cierpliwości. Rychło chwała męczeństwa stała się udziałem tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci, których ścinano, palono żywcem, zrzucano ze skał. pieczono na rożnie i ćwiartowano — a wszystko to mniej lub bardziej bezinteresownie, na ich własne życzenie, podobnie jak w wypadku wielu innych celowych prowokacji. Męczeństwo, w równym stopniu co rzymskie prześladowania, było wykreowane przez samych chrześcijan.

Pierwsi chrześcijanie przejęli od Rzymian ich stosunek do śmierci i do samobójstwa. tak samo jak przejęli ich święta religijne — przy czym stosunek ów umocnili teologicznie, zniekształcili, aż w końcu postawili na głowie. Dla Rzymianina, niezależnie od pozycji społecznej, sama śmierć była nieistotna. Ale to, jak kto umierał — czy przyzwoicie, rozumnie, z godnością i we właściwym czasie — miało ogromną wagę. Sposób umierania stanowił, rzec można, miernik ostatecznej wartości życia. Pierwsi chrześcijanie traktowali śmierć z tą samą obojętnością, ale odmienili perspektywę^Zj?unktu widzenia chrześcijańskiego raju życie samo w sobie było w najlepszym razie nieważne, a w najgorszym złe:

im pełniejsze tycie, tym większa pokusa do grzechu. Srmictć by\» więc wyzwoleniem, którego niecierpliwie oczekiwano iub szukano. Innymi słowy —^im mocniej zaszczepiał Kołciftl swoim wiernym przekonanie, te ten twiat to t^łko padół łez, grzechu i pokuty, gdzie udręczony człowiek czeka, at ituietć wyzwoli go ku wiecznej chwałę, tym większa stawała się pokusa samobójstwa) Rzymianie, nawet najwięksi stoicy, odbierał! sobie tycie tyłko w ostateczności; czekali przynajmniej, at stanie się ono nie do zniesienia. Me dla pierwotnego Kokiok tycie było nie do zniesienia niezaietnie od warunków. Po co więc tyć bez zbawienia. skoro rajska szczęśliwość spoczywa w zasięgu nota? Nauka chneścijaft-ska na początku stanowiła potętną zachętę do samobójstwa.

Ojcowie Kościoła mieli w zanadrzu jeszcze jeden wabik, niemal równie skuteczny co rajska szczęśliwość, mianowicie pośmiertną chwałę. Imionami męczenników nazywano święta, co rok obchodzone w kościelnym kalendarzu; ich śmierć odnotowywano i oddawano cześć ich relikwiom. Tettulian, najbardziej żądny krwi spośród Ojców, który zakazał swej trzódce nawet prób uniknięcia prześladowań, obiecywał zarazem najsłodszą rekompensatę, czyli zemstę; ,Ji\e uniknie kary żadne miasto, które przelało chrześcijańską krew."^{3 4} Męczennicy mieli spoglądać z niebiańskich wysokości na swych wrogów, poddanych wieczystym torturom w pieklę.

Ale nade wszystko męczeństwo dawało pewność zbawienia, lak chrzest zmywał grzech pierworodny, tak męczeńska śmierć unieważniała wszelkie późniejsze wykroczenia. Była więc ona dla chrześcijan taką samą gwarancją raju, jak gwałtowna śmierć dla wikingów i Eskimosów lglulików. Jedyna różnica polegała na tym, że męczennicy nie ginęli w walce, lecz jako bierne ofiary; wojna, jaką toczyli, nie była z tego świata i wszystkie ich zwycięstwa były pynusowe. Tak więc wracamy, choć nieco inną drogą, do samobójstwa beztroskiego.

Z teologicznego punktu widzenia, był to argument nie do odparcia; do tego jednak, żeby wyciągnąć zeń konsekwencje praktyczne, trzeba było żarliwości graniczącej z szaleństwem. Donnę niechętnie i z niejakim zażenowaniem zauważył, że uchoroba owego czasu dawała ludziom naturalne pragnienie podobnej śmierci Pt:]. Głód [męczeństwa] stał się wtedy tak wielki, że wielu chrzciło się tylko po to, by dać się spalić, a dzieciom kazano zaczepiać i drażnić katów, aby je również wrzucono do ognia” .Kulminacją tej tendencji był szczery obłęd do-natystów, u (których pragmenie^męczeństwa przybrało tak skrajną formę, że w końcu sam Kościół uznał ich za heretyków. Gibbon z elegancją opisał ich dziwne i niepojęte dążenie do chwały:

Szaleństwo donatystów wiązało się z nader niezwykłym obłędem, nie mającym sobie równego w żadnym kraju ani epoce. Wielu spośród tych fanatyków opętanych byj

1

^M Patrz J. Donnę. op. cif., nr. 64-65.

2

H Ibidem, sir. 66.

3

   Ibidem, str. 60.

4

   Ibidem, str. 63,65.