15198 img010 (15)

DOPEŁNIACZ

jego tematu fleksyjnego, a także od czynników morfologiczny li ¹¹ 1 fleksyjnej lub rodzaju przyrostka) oraz znaczeniowych.

A Dopełniacz liczby pojedynczej może przybierać końcówki: -a, -u, 1    < |ti»>

1.    Końcówkę -i mają rzeczowniki żeńskie miękkotematow.....11 < <*»hi I

matowe zakończone na -k, -g, -l, np. jaźni, pani, sagi, teki, topieli, on •o> M

2.    Końcówkę -y przybierają rzeczowniki żeńskie o temacie ..............

spółgłoskę twardą (oprócz -k, -g, -l) i stwardniałą (c, cz, dz, </., 1 . ..» ** »<i

rzeczowniki rodzaju męskiego na -a, np. tuby, tacy, wody, sofy, /)»..... ffhi

starosty, sprawy, młodzieży,

3.    Zasady wyboru końcówek -u, -a nie są ściśle określone. W rn/ie «« ąląli t można brać pod uwagę następujące kryteria:

a)    końcówkę -a mają wszystkie rzeczowniki rodzaju ni.jnUk-h." "|* »»• krzesiwa, miasta, wybrzeża, bezprawia, a spośród rzeczowa 1 km n»l męskiego: żywotne, np. kierownika, kontrolera, hipopotama, wieloryba ■ ■ > t•

nietoperza (wyjątki: wołu, bawołu), nazwy narzędzi, naczyń, min...... " ■

i miesięcy np. czajnika, półmiska, kielicha, hektara, tuzina, grom........

września, nazwy tańców, gier, owoców, grzybów i marek fabrycznych, ........

pokera, grapefruita, rydza, mercedesa;

b)    końcówkę -u przybierają często rzeczowniki pochodzenia    i

biznesu, lakieru, koncertu, makijażu, rzeczowniki abstrakcyjne, zblm..... • M

terialne, np. zachodu, widoku, tłumu, cukru, proszku.

c)    Wybór końcówki -a lub -u może wynikać z konieczności ml.......

znaczeń, np. rzeczownik przypadek w znaczeniu 'zbieg okoliczności |n \ l D. Ip końcówkę -u, a w znaczeniu gramatycznym 'jedna z form deklinm 1 |m ¹ końcówkę -a (por. też bal 'zabawa' - balu, bal 'kłoda drzewa' bola >

B. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników może mieć formę bezkońcnw 1..... 1

lub przyjmować końcówki -i, -y, -ów, -ii, -ji.

1.    Formę bezkoricówkową przybierają z reguły:

a)    rzeczowniki żeńskie twardotematowe, np. grudek, karet, nom ,    ' *

okolic, peleryn, władz, wypraw, oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zolu im *nti M. Ip na -o, -e, np. miast, czół, więzień, zebrań;

b)    niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego na -anin, np. arion, il.....um

mieszczan, parafian, Słowian, wilnian, wrocławian, zabużan.

2.    Końcówkę -ów przybierają najczęściej:

a)    rzeczowniki rodzaju męskiego o temacie zakończonym nil ląmliil' ¹ twardą oprócz -l, np. bojarów, Czechów, demokratów, futurystów, Imino " ¹ jubilerów, komiwojażerów, leniów, patriotów, rozbójników, sportowcom, mion zwycięzców (wyjątek: mężczyzn);

b)    rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -j (np. lokajów, n 10 ■ w"¹" napojów, nieurodzajów, przedpokojów, zwyczajów); w tej grupie ziiznm wariantywność -ów || -i.

c)    niektóre rzeczowniki męskie na -anin, zwłaszcza z poprzedzającą >■ "i dominikanów, franciszkanów, republikanów, Afrykanów, Meksykanom.

d)    rzeczowniki rodzaju nijakiego na -um, np. forów, kolokwiów, mon ob seminariów, sympozjów.

3.    Końcówka -i jest charakterystyczna dla:

a) rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego zakoriczimyi h spółgłoskę miękką, np. cierni, gryzoni, koni, liści, pni, słoni; bolciin >

kręgielni, mierzei, miłości, nadziei, pralni, pleśni, powieści, tężni, więzi. .....

zawiści, żałości; nadwozi, narzędzi, orędzi, podgrodzi, podudzi;

lii rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -ea, -ua, np. gwinei, idei, orchidei, statui.

I. Końcówkę -y przybierają na ogół rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego o

tUnicie zakończonym na spółgłoskę stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż), np. mlttiy, dziennikarzy, elementarzy, misjonarzy, powielaczy, sabotaży, naręczy, !./■/.rży (jako rzadki lub przestarzały wariant może się przy rzeczownikach tej ipv pojawić końcówka -ów), oraz rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę imrdniałą, np. młodzieży, ciszy, współpracy, pieczy, władzy.

0. Końcówki -ii, -ji mają obce rzeczowniki żeńskie zakończone w M. Ip na -ia, »• po spółgłosce, np. alergii, emalii, energii, gardenii, kanalii, synonimii;

I łnbitracji, koncesji, procesji, aluzji, animozji. Najczęstsze wątpliwości wiążą się • , IKirem końcówki -y lub -ów; formy oboczne pojawiają się najczęściej w grupie ncr/owników męskoosobowych o temacie zakończonym na spółgłoskę stward-■i1111, np. palaczy - palaczów; listonoszy - listonoszów. Rzeczowniki niemęskoo-clinwe mają na ogół końcówkę -y, np. klawiszy, probierzy, montaży, z wyjątkiem iiiltmiczonych na -ec, np. krańców, padalców, pieców, widelców, wieńców, Mknlców.

Liczebniki zbiorowe odmieniające się według tego modelu mają w dopełniaczu •'ihrówkę -a: pięciorga, jedenaściorga, pięćdziesięciorga.

II W deklinacji przymiotnikowej D. Ip ma dwie końcówki: żeńską -ej, np. dobrej '■niski, niskiej komnaty, polskiej literatury, powtarzającą się w celowniku i ’!iii<|Hcowniku, oraz -ego, występującą w rodzaju męskim i nijakim, np. dobrego lęiiętu / dziecka; niskiego chłopca!uposażenia, polskiego konsulaIprzedstawicielami. W liczbie mnogiej końcówka -ich || -ych jest wspólna wszystkim rodzajom:

■ •nich książek, stołów, ubrań; dobrych sałatek, samochodów, przedsiębiorstw.

Odmieniający się według tego modelu zaimek osobowy on, ona, ono ma formy •Hiźnicowane ze względu na rodzaj gramatyczny i kontekst. Forma żeńska Ip, Mpólna celownikowi i miejscownikowi, ma postać jej, a po przyimku - niej (bez

...../', do niej, koło niej). Rodzaj męski i nijaki mają wspólną postać jego, po

ii/.yimku - niego (bez niego, do niego, koło niego); formy nieakcentowane "VHtępują w skróconej postaci go, np. przyprowadź go tu; mam go; trzeba go ri wprosić, nie: *przyprowadź jego tu, *mam jego, Hrzeba jego przeprosić. D. Im ich ipo przyimku - nich) jest wspólny wszystkim rodzajom.

III. W deklinacji zaimkowej występują formy kogo, czego, mnie, ciebie, nas, was. W odmianie zaimka ty może wystąpić krótka, nieakcentowana forma cię, która nigdy nie zajmuje pozycji inicjalnej w zdaniu, np. Nie było cię wczoraj w szkole, ulu: *Nie było ciebie wczoraj w szkole, ale: Ciebie wczoraj nie było, wszyscy inni \myszli. Analogiczna forma utworzona od zaimka ja (mię) systematycznie wychodzi z użycia.

IV. W deklinacji liczebnikowej końcówka -ów łączy się z leksemem dwa, np. Zabrakło dwóch studentów, kelnerek, miejsc, końcówka -ech — z leksemami trzy, ■tory, np. Nie ma nawet trzech komputerów, czterech pomocników, natomiast -u -i pozostałymi leksemami, np. sześciu, jedenastu, czterdziestu dziewięciu. Formy Jopełniacza są wspólne wszystkim rodzajom.

Składnia

Wyrazy w dopełniaczu są najczęściej podrzędnymi składnikami związków izadu; w funkcji członów nadrzędnych występują czasowniki, np. bronić honoru, i ,'oczowniki (często odczasownikowe), np. obrona Sokratesa oraz przymiotniki, np. , Iiciwy zysku, żądny sławy. Uzupełnienie treści czasownika i przymiotnika jest dopełnieniem bliższym, rzeczownika - przydawką dopełniaczową. W funkcji