17061 Pozytywizm leksykon literatury polskiej3

Opublikował około 90 powieści, tłumaczonych na ię/ykl bułgarski, czeski, francuski, niemiecki, rosyjski, serbski, chorwacki, ukraiński. W latach 80 uprawiał walterskotowską > powieść historyczną. Fabuła jego utworów oparta jest na tradycyjnym schemacie powieści przygodowo-sensacyjnych melodramatycznych wątków, baśniowych sytuacji, makabrycznej groteski Z dużą dowolnością traktował fakty historyczne oraz charakterystyczne dla Słowiańszczyzny realia obyczajowe. Najważniejsze powieści to: Ojciec Ni kon (1869), Derslawz Rytwian (1872), Za króla Olbrachta (1876), Z burzliwej chwili (1880). Z ciężkich dni (1881). Problematykę współczesną poruszył w Dyplomacji szlacheckiej (1885) - satyrycznym utworze krytykującym oblu dę i pozorny patriotyzm szlachty. Temat > emancypacji kobiet podjął w Emancypowanej (1873) oraz Jaskółkach (1900). Nad rzekami Babilonu (1888) jest opowieścią z życia polskiej emigracji. Dużą popularność przyniosły mu tzw. powieści bałkańskie, ukazujące narodowowyzwoleńczą walkę Serbów i Bułgarów, m.in. Szandor Kowacz (1861), Uskoki (1870), Narzeczona Harambaszy (1871-1872), Słowiański Hercog (1876), wyrażały one nakaz wytrwania, bezkompromisowości w obliczu okrutnej i zniewolonej rzeczywistości.

język ezopowy ................. ■ ..............

Metaforyczny przekaz treści zakazanych przez > cenzurę, wyrażony za pomocą różnych figur stylistycznych. Chodziło szczególnie o wprowadzenie do tekstów idei patriotycznych, posługiwanie się takimi wyrażeniami, zrozumiałymi przez czytelników, które nie mogłyby być zakwestionowane przez cenzorów. Jeśli np. w prasie nie można było używać słów „Polska", „naród polski” - stosowano tożsame znaczeniowo w odpowiednim kontekście określenia „kraj” i „ogół”. „Praca dla ogółu” oznaczała więc działalność o charakterze narodowym.

Najwięcej sprytu wykazano w utworach o > powstaniu styczniowym - temacie zakazanym. Powstanie pojawia się w > Nad Niemnem i wielu innych utworach > Elizy Orzeszkowej (np. w Widmach), autorka tak jednak doskonale posługiwała się językiem ezopowym (czyli bajkowym, w którym lis, wilk, sęp, lew wyrażają alegorycznie określone postawy ludzkie), że cenzura nie mogła jej niczego zarzucić. Poprzez wspomnienia Andrzejowej czy opowiadanie Jana o bohaterach spoczywających w mogile poznajemywier. le szczegółów związanych z „jakąś" bitwą i jej uczestnikami; enigmatyczne wypowiedzi Benedykta („ten... tego...”) przekazują w sposób zakamuflowany idee młodości. W > Omyłce > Bolesława Prusa oglądamy „jakieś" wypadki wojenne oczyma dziecka, nie rozumiejącego dobrze ich sensu. W języku realistów powstanie to „burza", zaś > zesłanie, katorga, konfiskata majątku to „nieszczęścia". > Wokulski „gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnln pijemy, I aam w rozultaolo oparł się nz gdzieś kolo Irkucka", to znaczy, mówiąc wprosi, wziął udzlcil w powstaniu, został zesłany na Sybir, n społeczeństwo poddano różnego rodzaju represjom. Czytelnicy oczywiście z łatwością dokonywali tego typu „przekładów".

język i styl

W prozie okresu pozytywizmu dominował język literacki, rozumiany jako polszczyzna respektująca normy poprawności. Pozbawiony byl zasadniczo poetyzmów. oryginalnej metaforyki (szeroko stosowanej jeszcze przez Honoriusza Balzaka); przenośnie, porównania, zwroty frazeologiczne, jakie pojawiają się w prozie, są obiegowe, pochodzą z języka potocznego. Stylizowany język postaci jest kontrastowany z językiem narratora (> narracja i narrator).

W ^.literaturze satyrycznej parodiowane są często style funkcjonalne (prawniczy, publicystyczny) i literackie (sentymentalny, romantyczny) oraz gwary i żargony. Zjawisko to najwyraźniej widoczne jest w > Szkicach węglem > Henryka Sienkiewicza i powieściach > Jana Lama. Stosowane są tu nieraz „znaczące" nazwy miejscowości (Barania Głowa, Ostowice, Capo-wice, Pipidówka), rzadziej nazwiska (Zotzikiewicz).

Dla > literatury tendencyjnej typowa jest dyskursywność wypowiedzi, zarówno w partiach narracyjnych, jak i dialogowych. Polega ona na wykorzystaniu chwytów retorycznych - dowodzenia, perswazji, przekonywania („uświadamiania” bohaterów negatywnych), moralizowania. Dialogi zwykle przybierają charakter polemiki, dyskusji, ą aie zwykłej rozmowy. Bohaterowie pozytywni wygłaszają monologi w stylu retorycznym. Autorzy więc, szczególnie > Aleksander Świętochowski, operują chętnie słownictwem abstrakcyjnym, intelektualnym i publicystycznym.

Literatura realistyczna (> reąlizm) posługuje się zasadniczo językiem literackim, ale w szerokim stopniu wykorzystuje język potoczny; dzieje się tak szczególnie w twórczości > Bolesława Prusa i Sienkiewicza. W ich utworach stosowany jest język konkretny, rzeczowy, określający kształty, barwy i rozmieszczenie przedmiotów. Owo obrazowanie bezpośrednie wywołuje wrażenie „malarskości" i „plastyczności”. Opis postaci zawiera tylko charakterystyczne jej cechy (bardziej szczegółowo opisuje swoich bohaterów > Eliza Orzeszkowa), prezentuje wyraziście mimikę, gesty i zachowania, staje się „opisem fizjologicznym”. Ma on służyć tworzeniu charakterystyki pośredniej, dzięki której poznajemy przeżycia wewnętrzne postaci. Odbierane są one więc przez czytelnika jako „żywe” i „prawdziwe”. Wypowiedzi postaci (dialogi) są stylizowane na język środowiskowy; od czasów Szkiców węglem (1876) zabieg ten staje się normą artystyczną. Szczególnie udane jest wykorzystanie gwary chłopskiej jako języka warstwy