17090 SNB14099

Rozdział IV

MODELE WYCHOWANIA

1. KLASYCZNE MODELE WYCHOWANIA

Jak słusznie podkreśla S. Wołoszyn, obrzęd inicjacji to najbardziej pierwotny typ instytucji wychowawczej istniejący w życiu plemiennym.¹ Wedle Wołoszyna i innych badaczy myśli wychowawczej sposoby wychowania „doskonalą” się historycznie w sensie ich uspołeczniania.

Formy wychowania homeryckiego, spartańskiego czy ateńskiego przeszły na trwałe do historii myśli wychowawczej jako „standardowe” modele wychowania w kręgu kultury europejskiej.

Z tekstów Plutarcha możemy dowiedzieć się, jaki dominował styl wychowawczy w antycznym Rzymie. Był to model nastawiony na wychowanie wojskowe, w którym hart ducha i ciała liczył się najbardziej.³ Epoka feudalna wskutek rozwarstwienia społecznego czyni zjawisko wychowania bardziej złożonym względem epok wcześniejszych. Szlachta, duchowieństwo, stan rycerski, chłopstwo kształtują strategię wychowawczą wedle własnych potrzeb. Wychowanie przestaje być zjawiskiem jednorodnym.⁴ Ta złożoność procesu wychowania wprowadza stan swoistej „rywalizacji” pedagogicznej.

Renesans - odradza dawną świetność greckiego humanizmu. Wskrzesza najlepsze idee wychowawcze. Wychowanie zyskuje charakter podmiotowy, a jego treści stają się w pełni humanistyczne. Odrodzenie opiera wychowanie na pewnym „optymizmie” i „kredycie wiary” w człowieka, jak mawia Weimer w swojej pracy „Geschichte der Padagogik”.⁵ Renesans, jak podaje H. J. Manę, nawiązuje też częściowo do homeryckich i aleksandryjskich stylów wychowania.

Obraz pedagogiki kontynentalnej ulega wówczas radykalnej zmianie dzięki ideom i poglądom wychowawczym Jana Amosa Komeńskiego. Ten wybitny myśliciel wniósł do skarbnicy myśli wychowawczej wiele nieocenionych idei. U podstaw jego filozofii wychowania legło przeświadcze-

nie o pierwszeństwie wychowania i kształcenia w całokształcie wszelkich działań i zachowań kulturowych człowieka.

Autor pracy niniejszej nie tylko, w pełni podziela pogląd Komeńskiego na wychowanie, ale twierdzi zarazem, Ze zjawisko wychowania odróżnia człowieka od reszty tego świata i uczłowiecza go. Ponieważ Komeński dostrzega rolę oraz znaczenie wychowania w procesie kształcenia ludzkości, przeto postuluje ich jak najszersze upowszechnienie .* Postulat ten powtórzą później przedstawiciele oświecenia oraz pozytywizmu.’

O ile Komeński głosił priorytetową rolę kształcenia i wychowania jako postawę humanistyczną o tyle Jan Jakub Rousseau obrał postawę krytyczną wobec stanu wychowania. Apeluje on o styl wychowania o nastawieniu naturalistycznym oraz indywidualnym. Cywilizację i kulturę uważa Rousseau za te sfery ludzkiej rzeczywistości, które deformują proces wychowania, zatem działają one niejako destrukcyjnie.'

Po poglądach Komeńskiego oraz Rousseau, pojawiają się w wieku XVIII nauki Johanna Friedricha Herbarta. Uczony ten dochodził do poglądów wychowawczych nie wprost, lecz poprzez filozofię, psychologię, etykę. One dopiero wyznaczyły Herbartowi „azymut" nastawienia pedagogicznego. Herbart w swoich poglądach wychowawczych „zdradza” przejawy kultury germańskiej. Na czoło „strategicznych" elementów wychowania wysuwa Herbart takie czynniki jak: dyscyplina (Disziplin), karność (Zucht), posłuch (Gehór) oraz silna osobowość (Starkę Personlichkeit).⁹ W czasach nowszych pojawiają się nowe doktryny wychowawcze. Mamy tu na myśli koncepcje Johna Dewey’a, który uzależnia proces wychowania od dwóch składników: skłonności psychicznych, jakie człowiek przynosi ze sobą na świat oraz uwarunkowań społeczno--socjologicznych. Można by powiedzieć, że Dewey uzależnia stan wychowania od czynników wewnętrznych (resp. psychicznych) oraz zewnętrznych (socjologicznych). Ostatecznie celem wychowania jest aspekt pragmatyczny, czyli skuteczność ludzkiego działania.¹⁰

Współczesne nurty wychowawcze poczynają wiązać się ściśle ze zjawiskami socjologicznymi. Z tego powodu mówi się o socjologizacji pedagogiki, lub socjologizmie w pedagogice. Nurt ten wiążemy z nazwiskami takich badaczy jak: David Barth, Florian Znaniecki, Józef Chała-siński, Heinrich Rickert" Socjologizm uzmysłowił silne zależności procesu wychowania od kontekstu społecznego, co w rzeczy samej nie było ani myślą odkrywczą, ani metodą twórczą. Słusznie zaznacza więc S. Wołoszyn, iż nurt kulturoznawczy był w pedagogice niezmiernie istot-

53