18661 skanuj0121 (12)

F.poka piśmienna doba nowopolska

238 sko, cz lec zysk o, gmaszysko, gnieidzisko, kalisko, krzaczysko, ob-mowisko, oczysko, ojczysko, oślisko, pannisko, psisko, ptaszysko, szablisko, szewczysko, wasisko, zamczysko, źródlisko, sitowisko, lodowisko, zwalisko. gnojowisko, mrowisko, wężowisko, grzęzawisko, karczowisko, karlojlisko, klepisko, obozowisko, oparzelisko, osypis-ko, palenisko, pobojowisko, pogorzelisko, rozlewisko, rumowisko, rykowisko, schronisko, siedlisko, siedzisko, ściernisko, targowisko, topielisko, torfowisko, trzęsawisko, uroczysko, urwisko, uzdrowisko, wrzosowisko, wysypisko, zlewisko, żerowisko, żwirowisko, biczysko, toporzysko, dziwowisko, igrzysko, pośmiewisko, środowisko, urągowisko, widowisko, wykopalisko, zbiegowisko, zbiorowisko itp. oraz typu dworzyszcze, grodziszcze, kraiszcze, zanikowiszcze, zborzyszcze «stary zbór ariański», lowiszcze, pobojowiszcze, popieliszcze, Siedliszcze, bożyszcze, zgliszcza itp. W ogromnej większości są to wyrazy zaświadczone w słownikach języka polskiego, choć nieraz bardzo rzadkie: Żeromski sam ich nic tworzył, znajdował jedynie szczególne upodobanie w ich użyciu. Jednak liczni poeci i pisarze doby nowopolskicj (Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński. Stanisław Wyspiański. Bolesław Leśmian. Emil Zegadłowicz. Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni) utworzyli sporo nowotworów, które jednak tylko wyjątkowo upowszechniły się w nieartystycznym języku literackim.

Na koniec trzeba wspomnieć o nowej tendencji słowotwórczej, która się pojawiła w polszczyźnie w latach pienyszej-wojny światowej, a nasiliła w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Jest to tendencja do tworzenia skrótowców. Starsza polszczyzna znała tylko skrócone formy grzecznościowe typu waszmość (z wasza miłość), waćpan (z wasza miłość pan), waszeć, waść, aść, aśćka, acan itp. Od dawna też używane były rozmaite skróty pisowniowe, typu naszych dr, ks. (dawniej X.), prof, np., itd„ itp., zl, kg itp. Teraz natomiast, na skutek wzmożonego tempa życia, dwudziestowiecznego pośpiechu, gwałtownego wzrostu liczby różnych instytucji publicznych, organizacji społecznych, politycznych i kulturalnych, placówek handlowych, zakładów przemysłowych ild. — pojawiły śię w polszczyźnie skrótowce (może i nie bez wpływu języka rosyjskiego, gdzie prawdziwy ich zalew nastąpił w wyniku rewolucji 1917 roku).

„Ztóżeńce” (jak je podówczas nazywano) były rozmaitego rodzaju: od początkowych grup głoskowych wyrazów składają-

cych się na pełną nazwę (często z opuszczeniami lub przestawieniem 239 kolejności), np. Domat (Biuro Dostaw Materiałów Budowlanych),

Fanie i (Fabryka Wyrobów Metalowych), Polrek (Polska Reklama),

Techeb (Biuro Artykułów Technicznych i Chemicznych) itp., od początkowych grup głoskowych nazwiska właściciela (nazwisk właścicieli) i miejsca działalności, np. Herbcwo (IIer liczka, Beldow-ski, Wołoszyński), Kelkra (Kellner, Kraków) itp. (są skrótowce całkiem już dziś dla nas niezrozumiałe i trudne do rozszyfrowania, jak Ehaky Hurtap, Mahag, Kra war itp.), od pierwszych liter lub głosek wyrazów składających się na pełną nazwę, np. PPS (wymawiane Pepees — Polska Partia Socjalistyczna), NKN (wymawiane Enkaen ■—Naczelny Komitet Narodowy), BBYVR (Bebewuer — Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem), PAR (Polska Agencja Reklamowa), PAT (Polska Agencja Telegraficzna), LEO (Lekkie, Eleganckie, Oszczędne Obuwie) itp.

„Złożcńce” spotykały się, na ogół rzec/ biorąc, z niechęcią ze strony językoznawców i miłośników polszczyzny. Szczególną irytację budziły skrótowce całkiem obce tradycjom słowotwórczym języka polskiego, typu Blachonietal, Kafloparkiet, Wodogaz, Ubra-niozmian itp. oraz typu Pierzeksport, Pierzpuch. Skóryhurt, Hygie-nabial itp., jak również liczne twory z drugim członem -poi (od wyrazu polski): Kapelupol, Kiszkopoł, Mydlopol, Odzieżpol, Śledzia-pol, Zegarpot ild. Mimo sprzeciwów najświatlejszych użytkowników polszczyzny skrótowce, także te najmniej udane, szybko się szerzyły i upowszechniały. Jak więc widzimy, dzisiejsze, nierzadko polworkowate konstrukcje skrótowe mają już w naszym języku kilkudziesięcioletnią tradycję.

d) ZMIANY SKŁADNIOWE

W dziedzinie składni nastąpiły w dobie nowopolskiej niewielkie zmiany. Zakończyły się zasadniczo procesy zmian składni liczebników głównych, które były skutkiem przeobrażenia ich odmiany. Pewne typy liczebników do dziś jednak sprawiają pod tym względem kłopoty użytkownikom języka. Tak jest np. z liczebnikami typu dwadzieścia jeden (z liczebnikiem dziesiątkowym w pierwszym, a liczebnikiem jeden w drugim członie). Norma starannej poi-