21064 img012 (58)

202 Rozwój po Śląsku: procesy kapitalizacji kultury w śląskiej społeczności górniczej

ku innych elementów układu uwarunkowań i czynników. Dopóki „wewnętrzna diuna” radzionkowian była poskramiana przez ich „zewnętrzny wstyd", procesy upodmiotowienia i rozwoju nie mogły zostać uruchomione.

6.5. Tradycja jako empowerment czy disempowerment?

O czynnikach rozwoju

Przedstawione powyżej uwarunkowania historyczne skłaniają do refleksji nad miejscem i znaczeniem tradycji w analizowanym procesie rozwoju i upodmiotowienia społeczności Radzionkowa. Jak bowiem zaobserwowano, tradycja Radzionkowa i tożsamość jego mieszkańców były ważnymi mechanizmami obu wymienionych procesów. Celowe odwołanie do lokalnych symboli kulturowych (reprint monografii Radzionkowa, przywoływanie postaci księdza Józefa Knosa-ły i naczelnika gminy Jerzego Ziętka) służyło mobilizacji mieszkańców do walki o samodzielność gminy. Podobne znaczenie miały osiągnięcia radzionkowian na zewnątrz (chodzi tu zarówno o sukcesy Ruchu Radzionków, jak i kariery zawodowe i naukowe mieszkańców). Ożywienie kulturalne, przejawiające się w oficjalnej celebracji tradycji kulturowych, również działało upodmiotowiająco. Kultywowane dotąd wyłącznie w nieformalnych stosunkach rodzinno-sąsiedzkich radzion-kowskie wartości zostały otwarcie wyartykułowane i oficjalnie legitymizowane. Innymi słowy, upublicznienie prywatnej dumy radzionkowian stanowiło główny element procesu upodmiotowienia badanej społeczności. Mieszkańcy wreszcie mogli głośno mówić o tym, że są Ślązakami, radzionkowianami:

Dawniej i» się człowiek wstydził... a teraz to [tożsamość - pr/.yp. M.K.| jest coś dobrego, mówi się o tym w telewizji, zachęca się do godonia [mówienia gwarą śląską - przyp. M.K.|, są te festyny (...), teraz nam bardziej wolno być Ślązakami, nic musimy się z tym kryć, wstydzić się języka ani zwyczajów naszych (fok. 3).

Sąsiednie miejscowości zawsze nam dokuczały, że jesteśmy Odrami. Śmiali się z nas. A my jesteśmy Cidrami i jesteśmy z tego dumni (fok. 2).

To upublicznienie osobistej godności stanowiło niezbędny warunek „otwarcia się" zamkniętej dotąd „do wewnątrz” podmiotowości radzionkowian i kontestacji zastanego porządku. Mieszkańcy poczuli się równoprawnymi uczestnikami szerszego układu społecznego, aktorami zdolnymi zmieniać swoje środowisko nie tylko „u siebie”, ale także „na zewnątrz”.

Transformacja tradycyjnej tożsamości w podmiotowość kontestacyjną dokonała się dzięki lokalnym liderom, którzy świadomie budzili w mieszkańcach poczucie dumy i nawoływali do samostanowienia o sobie, uruchamiając tym samym spoczywający w Radzionkowie historyczny potencjał. Znaczenie liderów dla po* wodzenia transformacji Idealizmu tradycyjnego w mobilny wydaje się dziś oczywiste. Przypadek Radzionkowa jednak uzmysławia, jak ważna jest „rodzimość”, „swojskość” lokalnych elit, które postrzega sit; jako „swoich”, którym się ufa i którym można zawierzyć interesy społeczności. Liderzy „obcy”, pochodzący z zewnątrz, zwykle nie cieszą się pełnym zaufaniem i akceptacją mieszkańców, przez co znacznie trudniej im zmobilizować społeczne zasoby gminy. Często dochodzi do nieporozumień, działania liderów spotykają się z oporem mieszkańców, brakuje bowiem kulturowej płaszczyzny porozumienia, wspólnoty, która generuje tak potrzebne zaufanie. Fenomenem Radzionkowa jest właśnie to, że wykształciła się w nim silna, rodzima elita. Obejmuje ona profesorów uniwersyteckich (Zygmunt Tobor jest dziekanem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, a Karol Musioł jest rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, co z dumą powtarzają mieszkańcy Radzionkowa), dziennikarzy, dyrektorów dużych przedsiębiorstw. Większość lokalnych liderów ukończyła studia podyplomowe z zakresu zarządzania, w tym także zarządzania w administracji, niektórzy z nich się doktoryzują.

Szczególnego znaczenia nabiera jednak kontakt z inną kulturą, jaki był udziałem lokalnych działaczy studiujących poza Radzionkowem. Pozwoliło im to dostrzec kulturowy potencjał Radzionkowa. Dzięki tym doświadczeniom lokalni działacze są zdolni przerzucić mosty między śląską tradycją a zewnętrznymi wartościami kulturowymi, łączyć radzionkowską mentalność z możliwościami nowoczesnego społeczeństwa. Pozwolę sobie zamieścić w tym miejscu dłuższą wypowiedź jednego z lokalnych liderów, który opowiada o wykształcaniu się wspomnianych elit i przyjmowaniu przez nich przywódczej roli w Radzionkowie:

Ta jakaś miłość do tej malej ojczyzny, również kultywowanie tradycji śląskich, które było podstawą w wychowaniu domowym, przejawiło się później, kiedyśmy byli dojrzali, kiedyśmy zaczęli się uczyć, studiować. Te wartości w nas drzemały, ale się nie uaktywniały. Byl taki okres, kiedy my Ślązacy chodziliśmy do szkoły, to był jakby taki cichy zakaz kończenia szkól wyższych, byliśmy promowani jako ludzie dobrzy do fizycznej pracy albo do poziomu średniego technicznego, ale jeżeli ktoś myślał o studiach, to nic było to (...) dobrze widziane, ja pamiętam swój rocznik, pięćdziesiąty trzeci, była to grupa ludzi, która jak gdyby zaczęła się wychowywać w innych wartościach. Po pierwsze. nie wiem, czy to akurat tu w Radzionkowie, ale sporo moich koleżanek i kolegów miało inne ambicje, z naszego rocznika bardzo wiele osób rozpoczęło edukację ponad szkolę średnią i wtedy myśmy zobaczyli inny świat, wtedy obudziły się takie wartości, które gdzieś tam drzemały, ale nie były wykształcone. One po prostu nie mogły być wykształcone, jeżeli pani nie widzi możliwości tego świata w pełni (...). Myśmy zobaczyli te wartości, kształcąc się na studiach, obserwując nasze otoczenie. Stwierdziliśmy, że możemy się sami zorganizować i sami coś innego zrobić. Najpierw stworzyliśmy laki klub „Pod Trzydziestką”, klub akademicki, on funkcjonował na bazie Domu Kultury „Karolinka” oraz przy parafii Świętego Wojciecha. To była działalność typowo kulturalna czy rozrywkowa (...). Klub „Pod Trzydziestką” stal się poważniejszy (...). Myśmy założyli klub w roku siedemdziesiątym trzecim, już wtedy widzieliśmy możliwości, jakie w Radzionkowie drzemią. To byl wir edukacyjny, to byl pierwszy, drugi rok studiów.