22766 P1170929

104 JERZY KOEL

zachodniej Małopolski¹⁴. W miarę postępu badań lista stanowisk uległa pewnemu rozszerzeniu. Wiadomo obecnie, że wpływy kultury madzia-rowskiej <i pochodnego typu wieterzowskiego), niosące również jakieś elementy kultury O to ma ni, objęły nie tylko Małopolską, lecz także środkowy Śląsk i południowo-zachodnią Wielkopolską. Przy ich udziale powstaje na górnośląskiej Wyżynie Giubczyckiej nowa formacja kulturowa. nazwana grupą nowocerekwiańską. Według M. Gedla kontakty z kul-turą madziarowską przyniosły m. in. także pewne spopularyzowanie pogrzebowego obrządku ciałopalnego, a może i f orty fiko wania osiedli Bruszczewo k. Kościana). Wszystkie te zjawiska występują u schyłku I EB i prawdopodobnie na początku II EB (BA. i BB, Reineckego)**. W okresie BA. konstytuuje się na Kujawach oraz Pałukach kultura iwieńska, stapiająca elementy starszej (BAJ regionalnej grupy Dobre z elementami póżnounietyckimi. W tymże samym jeszcze okresie BA, powstaje w Polsce środkowej i wschodniej kultura trzciniecka, której zachodnie krańce osiągają najprawdopodobniej nawet dorzecze Prosny, środkowej Warty, Baryczy i górnej Obry. W owym skrajnym zasięgu kultura trzciniecka nie ustabilizowała się na dłużej¹⁴. Związki kultury iwieńskiej z wczesną fazą kultury trzcinieckiej są ewidentne (por. Biskupin. stan. 2a — kraal)¹⁷. Zwraca się uwagę na powinowactwo, niestety bliżej nie zbadane, pewnych elementów madziarowskich i trzcinieckich (np. ceramika z Bruszczewa i z Maszkowic k. Nowego Sącza)¹*, jak również niektóre wspólne cechy madziarowsko-iwieńsko-tnzcinleckie (np. ząbkowane zgrzebła kościane)¹*. Istnieje realna możliwość synchronizowania

u S. Zemełka, Pierwsze, śladu osadnictwa kultury madziarowskiej w Polsce, „Sprawozdania Archeologiczne", t. XIII, 1961, s. 217-221.

u s. Noaek. Le de but dc Vage du broiue en Pologne, „Archaeologia Polona”, t. vi. 1964, s. 7 ul; M. g e d 1, Wczesny i starszy Okres epoki brązu na Górnym Śląsku. „Przegląd Archeologiczny”, t. XVI, C1963) 1964, s. 44-47, 60-51; VI ad Ar, Ostc-uTopiiische-., s. 334; M. Cabalska, Z badań nad problematyką najstarsze) ceramiki zdobionej ornamentem guzowym z terenu Polski południowej to świetle materiałów z Maszkowic, pow. Sowy Sącz. „SlovenskA Archeológla”, R. XXII, 1974, CŁ 1. (. 50-52; M. G e d!, Kultura przedtużycka, Wrocław—Warszawa—Kraków— Gdańsk 1975. s. 78—79.

>• G e d 1, Kultura s. 78-79; J. Dąbrowski, Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław—Warszawa—Kraków——Gdańsk 1972, B. 83.

** Gardawski. Dąbrowski. Miklaszewska, Miśki e wic z, Kraal-, s. 203; A. Gardawski, Chronologia kultury trzcinieckiej. „Archeologia Polski”, t- X, 1366. ł 2. s- 533; Dąbrowski, Powiązania-., s. 32, 86.

“ C > d 1. Kultura-., s. 79; Cabalska. Z badań..., s. 51-52.

» M. M. Blombergowa. Osada kultury trzcinieckiej w Kurzej, pow. kar Usz. ,.'r ts Archaeologicł Posnanienses". voL XIX, 1968, s. 48; j. Machnik. Stoaunkl kulturowe na przełomie neolitu i epoki brązu w Malopolsce (na tle przetnie* w EuropU środkowej), |w:J Materiały do prahistorii ziem polskich, cł III. ł 2, Warszawa 1967. s. 195, przyp. 7; Dąbrowski, Powiązania..., s. 98, 189.

kultury madziarowskiej z najwcześniejszą fazą kultury trzcinieckiej¹*.

W wyniku nowatorskiego ujęcia przez J. Machnika stosunków kulturowych panujących na przełomie neolitu i epoki brązu na ziemiach polskich, okazało się, że były one już w końcu młodszej epoki kamienia rezonatorem skomplikowanych przemian, jakie zaszły na początku II tys. p.n.e. w świecie anatoli jsko-bałkańskim, a które transmitowane były ku Północy przez rejon Kotliny Karpackiej. Fala kulturowa, o której mowa, wyznaczyła nie tylko tam, ale i u nas początek właściwej epoki brązu (szczególnie na obszarze Polski południowej). W nurcie utrzymujących się długo oddziaływań południowych pozostawała także kultura trzciniecka krystalizująca się w końcu 1 EB (Ib EB Machnika), czyli ok. 1600 p.n.e. (data ta wyznacza jednocześnie kres kultury unietyckiej na ziemiach polskich)*¹.

W świetle powyższych uwag wydaje się możliwe do przyjęcia, że analizowane stemple gliniane zostały przeniesione na północ od Karpat w ramach potwierdzonych na wielu płaszczyznach wpływów Południa, których nosicielem była kultura madziarowska. Ideę stempH asymilowa-ły społeczeństwa miejscowe już po upadku kultury unietyckiej. W pierwszym rzędzie idzie chyba o ludność wczesnej kultury trzciniecłdej**, na której to terytorium wypadnie lokalizować znalezisko piłackie, a może także i biskupińskie. Nie wykluczone wszakże, iż okaz biskupiński trzeba będzie wiązać z późną kulturą iwieńską. Poprawną klasyfikację kulturową obu okazów utrudnia fakt ich występowania na obszarze przejściowym pomiędzy wschodnią a zachodnią (ipostunietycką) strefą osadniczą. Ogól-nohistoryczne tło pozwala datować stemple polskie na koniec I EB, czyli BA. Reineckego, tzn. konkretniej na ok. 1500 p.n.e. Gdyby kontekst źródłowy obu przedmiotów był pewniejszy, datę tę dałoby się zapewne określić precyzyjniej. Teoretycznie omawiane zabytki, tworzące szeroki, europejski horyzont, dają doskonałą podstawę do weryfikacji lokalnych systemów chronologicznych. Przekonanie takie wyraził G. Bśndi, mając na myśli synchronizację faktów kulturowych z basenu środkowego Dunaju oraz z północnej Italii. Wielka szkoda, że wspomniana możliwość może być wykorzystana tylko w ograniczonym zakresie w odniesieniu do pradziejów ziem polskich.

Nie obudzi u nikogo zastrzeżeń na obecnym etapie badań sformułowanie, iż ziemie polskie włączone były we wczesnej epoce brązu do systemu dalekosiężnych szlaków handlowych, łączących m. in. świat wscho-dnio-śródziemnomorski z Europą centralną. Rodzą się jednak wątpli-. wości, jak należy rozumieć ów system: czy jest to tylko łańcuch systemów wymiany lokalnej, czy też idzie tu o organizację ponadregionalną,

“Dąbrowski, Powiązania..., s. 24, 78.

“Machnik, Stosunki..., s. 181-195; Dąbrowski, Powiązania-., s. 73.

"Cabalska, Z badań..., s. 51.