24974 LastScan51

czanie „maksimum satysfakcji przy minimum kosztów psychicznych” (Freund, 1997, s. 291). Objawami nieprzystosowania zaś są: bierność, zależność, egocentryzm, roszczeniowa postawa wobec otoczenia, ucieczka w fantazję, wrogość i agresywność oraz depresja.

Podsumowując, w psychospołecznym wymiarze starości krytycznymi czynnikami są: kryzys starzenia się wynikający z kumulacji doświadczeń typu „strata” oraz adaptacja do nowej sytuacji życiowej.

8.4. Wymiar psychologiczno-podmiotowy

W sferze psychologicznej zmiany rozwojowe związane ze starzeniem się potwierdzają najpełniej jedną z podstawowych tez psychologii rozwoju w ciągu życia, zakładającą pluralistyczny, wielowątkowy i wielokierunkowy charakter rozwoju człowieka (Baltes, Reese, 1984). Tu najwyraźniej też widać współwystępowa-nie regresu i rozwoju.

8.4.1.    Zmiany w sferze percepcyjno-motorycznej

Z wiekiem wrażliwość zmysłów słabnie. Stwierdzono, że od około 40.-50. r.ż. stopniowo podwyższa się próg wrażliwości dla zmysłu wzroku, słuchu oraz smaku. Jedynie wrażliwość na ból pozostaje na względnie stałym poziomie (Birren, 1964). W odniesieniu do procesów uwagi, stosunkowo nieliczne badania u ludzi starych wykazały osłabienie zarówno selektywności uwagi, jak i zdolności do jej koncentracji. Wydłuża się również czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonania czynności, zarówno prostej, jak i złożonej. Spowolnienie czasu reakcji to najpewniejszy i uniwersalny psychofizyczny wskaźnik starzenia się (Cavanaugh, 1997). Z wydłużeniem się czasu reakcji oraz spowolnieniem tempa czynności postępuje ogólne obniżenie sprawności psychomotorycznej. Wiele szczegółowych danych empirycznych na ten temat zawiera praca J. Rembowskiego (1984).

8.4.2.    Zmiany w sferze pamięci i zapamiętywania

Z wiekiem obniża się zdolność zapamiętywania, przy czym największy deficyt występuje w odniesieniu do pamięci mechanicznej i bezpośredniej (Krzymiński, 1993). Również pamięć długoterminowa (wsteczna) ulega z wiekiem osłabieniu, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż pamięć bezpośrednia. Z kolei w zdolności rozpoznawania nie odnotowano istotnych zmian. Wyniki badań nad pamięcią długoterminową ludzi starych są korzystniejsze, gdy dotyczą zapamiętywania treści ważnych dla osoby badanej oraz treści interesujących ją. Z kolei modyfikatorem pamięci bezpośredniej jest czas prezentacji materiału pamięciowego oraz jego rodzaj. Im dłużej trwa ekspozycja informacji oraz im bardziej wiążą się one z realiami życia (materiał sensowny), tym lepsze są wyniki w testach zapamiętywania. Pamięć, decydująca o możliwościach uczenia się, stanowi najbardziej czuły punkt w samoocenie sprawności poznawczej ludzi starych. Tymczasem funkcję tę można udoskonalać. Nawet osoby w 75. r.ż., poddane treningowi umiejętności korzystania z mnemotechnik, zdolne są do znacznego poprawienia wyników zapamiętywania osiąganych w warunkach presji czasowej. W badaniach R. Kliegela, J. Smitha i P. Baltesa (Pietrasiński, 1990; Cavanaugh, 1997) osoby w 67.-78. r.ż. uzyskiwały - po specjalnym treningu zapamiętywania - wyniki podobne lub identyczne z wynikami osób młodych.

Interesujące dane na temat pamięci ludzi starych opisuje D. Kramer i P. Kahl-burgh (1994). Badali oni zapamiętywanie przeczytanego tekstu i wpływ reguł myślenia dialektycznego na zakres pamięci oraz sposób odtwarzania zapamiętanego materiału. W badaniu zastosowano Skalę Paradygmatów (Paradigm Scalę), zawierającą 27 zestawów trojakiego rodzaju poglądów: dialektyczne, mechanicystyczne i neutralne. Przebadano 20 młodych dorosłych i 20 osób między 62.-70. r.ż. Zadanie polegało na wyborze jednego spośród trzech rodzajów poglądów. Przykładem poglądów o charakterze dialektycznym były twierdzenia typu: „Człowiek rozwija się przez całe życie”, „Rozwój przebiega drogą rozwiązywania konfliktów oraz pokonywania przeciwności”. Poglądy o charakterze mechanicy stycznym to np.: „Osobowość człowieka dorosłego jest stała”, „Człowiek zostaje zdeterminowany przez środowisko we wczesnym dzieciństwie”. Następnie badani odtwarzali treść przeczytanego tekstu. Osoby starsze ujawniły znacząco więcej poglądów dialektycznych i mniej mechanicystycznych niż osoby młodsze. Ponadto, co ważne z punktu widzenia problematyki pamięci, osoby starsze, które w teście paradygmatów wykazywały poglądy typu dialektycznego, streszczały przeczytany tekst w sposób bardziej uporządkowany, nadając mu strukturę hierarchiczną, abstrahowały od szczegółów, zwracały większą uwagę na tematy ogólne, wskazywały na elementy wspólne dla wszystkich historii, a nie na to, co je różniło. Można uznać, że odtwarzanie tekstu przez osoby starsze miało charakter rekonstrukcji, a nie reprodukcji.

Wyniki przytoczonych badań świadczą o tym, że cechy pamięci ludzi starych są jakościowo odmienne od cech pamięci osób młodych i pozostają w związku z właściwościami myślenia kontekstualno-dialektycznego (zob. podrozdz. 6.3).

8.4.3. Zmiany w sferze intelektualnej

Rodzaje zmian

Badania nad inteligencją ludzi starych ukazują, w sposób jeszcze bardziej spektakularny niż badania nad pamięcią, wielowątkowość strukturalnych zmian psychicznych, nasilających się z wiekiem. J. Trempała (1989) wyróżnia zmiany, które dotyczą: (1) poziomu ogólnej inteligencji, (2) relacji między zdolnościami składającymi się na inteligencję ogólną, (3) myślenia formalno-operacyjnego i (4) relacji między podstawowymi typami funkcjonowania poznawczego.

Zmiany w sferze inteligencji ogólnej, eksponowane przez klasyczny, biologis-tyczny model starzenia się, wyrażają się w ilościowym spadku sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami. Na podstawie tego typu pomiarów wiadomo, że od około 60. r.ż. obniżeniu ulega tzw. ogólny iloraz inteligencji. Obraz profilu intelektualnego nie upoważnia jednak do jednoznacznie negatywnej